Орамизда антибиотикларни қабул қилмаган инсон бўлмаса керак. Ампула ёки ялтироқ қадоқдаги ҳапдорилар замонавий тиббиётнинг ажралмас қисмига айланиб бўлган. Аммо улар пайдо бўлгунга қадар одамлар ўпка шамоллаши, сил, баъзида эса қоннинг ифлосланишига олиб келадиган оддий шилинишлар оқибатида ҳам вафот этарди. Антибиотикларнинг тарқалиши пенициллиндан бошланди, ушбу дори воситасини эса шотландиялик Алесандр Флеминг тасодифан кашф этди.

“Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида олимнинг ҳаёт йўллари ҳақида ҳикоя қилади.

 

 

Тақдир ўйини

Александр Флеминг шотландиялик фермернинг фарзанди бўлиб, келажакда микробиолог бўлишни умуман орзу қилмас эди. У 14 ёшида Лондонга кўчиб ўтади ва касби офталмолог бўлган акаси Том билан яшай бошлайди. Кейинроқ Қироллик политехника институтига ўқишга кириб, бизнес ва тижоратни ўрганади. Олий таълим муассасасини 16 ёшида тамомлаган бўлажак олим кемасозлик компаниясига ишга жойлашади ва тўрт йиллик фаолияти давомида бу иш билан шуғулланмоқчи эмаслигини тушуниб етади.

Флеминг тиббиёт йўналишидаги карьера ҳақида 20 ёшидан ўйлай бошлайди ва муваффақиятли акасининг изидан боришга қарор қилади. У амакисидан қолган меросни Лондондаги Муқаддас Мария шифохонасининг тиббиёт мактабида ўқишга сарфлайди. У вақтда Лондонда тиббиёт йўналишида 12 та таълим муассасаси фаолият юритган бўлиб, Флеминг исталган бирида ўқиши мумкин эди, аммо танлашда жуда қийналади. Охир-оқибат у ўқишга киради ва уч йилдан кейин бакалавр даражасини олади ҳамда жарроҳлик бўйича имтиҳонларни топширади.

1906 йилда бутун ҳаётини жарроҳликка бағишлаш имконияти бўлган Александр Флеминг Муқаддас Мария шифохонасини тарк этишга мажбур бўлади, натижада, ёш йигитнинг ҳаёт йўлларида бошқа режалар юзага келади.

Барчаси тақдир ихтиёрида эди. Гап шундаки, ёш шифокор ўқиш даври давомида ўқ отиш клуби аъзоси ҳам бўлган ва мазкур клуб раҳбари бўлган доктор Жон Фримен иқтидорли мерганни қўлдан бой беришни истамайди. Шунда Фримен Флемингга ўзи фаолият юритган Муқаддас Мария шифохонасидаги тадқиқот гуруҳида ишлаш таклифини билдиради. Шу боисдан Флеминг британиялик иммунолог ва бактериолог, ич терламага қарши вакцина яратган Алмрот Райтнинг ўқувчисига айланади.

Флеминг Райтнинг раҳбарлиги остида бактериологияга қизиқиб қолади ва 1908 йилда бу йўналишда ҳам бакалавр даражасини олади — энг яхши талаба сифатида олтин медал.

 

 

Биринчи жаҳон уруши бошлангач, Флеминг Қироллик армиясининг тиббиёт корпусига қўшилади ва кўплаб тажрибалар ўтказиш имкониятига эга бўлади ҳамда қуйидагиларни исботлайди: яраларга антисептиклар билан ишлов бериш фойдадан кўра кўпроқ зарар келтиради, чунки у яра ичидаги бактерияларни ўлдира олмайди ва лейкоцитларни нобуд қилган ҳолда организмнинг инфекцияга қарши туриш функциясини камайтириб юборади. Бу олимнинг биринчи жиддий кашфиёти эди.

Кейингиси 1922 йилда юз беради. Бу вақтга келиб Флеминг фронтдан ўзи учун қадрдон бўлган Муқаддас Мария шифохонасидаги лабораторияга қайтиб бўлганди. У ўз меҳнатларини фронтда аскарларнинг ўлимига энг кўп сабаб бўлган гангрена ва сепсисга қарши антибактериал дориларни қидиришга бағишлайди.

Иқтидорли олим бўлган Флеминг ўзининг батартиблиги билан ажралиб турмаса-да, бу унинг фаолиятида қўл келди. Ишхонага шамоллаган ҳолда келган олим бактерияларни ўстираётган Петри идишига аксиради ва баъзи бактерияларнинг ҳужайра деворларини йўқ қила оладиган табиий антисептик бўлган лизоцимни кашф қилади. Лизоцим, албатта, панация эмасди (алкимёгарлар томонидан гўё ҳар қандай касалга даво деб қаралган дори) ва жиддий касалликларга қарши тура олмасди.

Унутиб қолдирилган Петри идиши

Флемингнинг пала-партишлиги лизоцимни кашф этганидан олти йил ўтиб, тиббиётни ўзгартириб юборди, аммо одамлар буни дарҳол англамади. Хўш, бу қандай юз берди?

1928 йил. Александр Флеминг оиласи билан узоқ вақт ўтказган таътилдан лабораториясига қайтиб, стол устида унутиб қолдирилган стафилококкли Петри идишларига дуч келади. У тозалаш ишларини амалга ошириш асносида, идишларнинг баъзиларига моғор замбуруғлари тушганини пайқайди — уларнинг атрофида эса бактериялар йўқ эди. У моғор таркибида стафилококкни ўлдиришга қодир антибактериал восита бор деган хулосага келади ва ишини идишга тушган замбуруғни ўрганишга бағишлайди.

 

 

Penicilliom notatum номли замбуруғ ростдан ҳам антибиотик хусусиятига эга бўлиб чиқди ва олим таъсир кўрсатувчи воситани пенициллин деб атади. Тадқиқот давомида Флеминг қуйидагиларни аниқлади: дори стафилококка, пневмония, сўзак, менингит ва бўғмага қарши самарали.

Шу ерда бир нарсага аниқлик киритиб кетиш лозим: Флемингга қадар ҳеч ким моғорнинг яллиғланишга қарши хусусиятлари ҳақида ўйламаган деб бўлмайди. Моғор босган озиқ-овқат воситаларидан Қадимги Хитой, Миср ва Инклар империяси даврида яраларни даволашда фойдаланилган, Абу Али ибн Синонинг ишларида ҳам моғорнинг даволовчи хусусиятлари ҳақида сўз боради.

ХIX ва ХХ аср олимлари ҳам бу йўналишда қатор ишларни олиб борган. Хусусан, француз Эрнест Дюшен Париждаги Пастeр институтида моғорнинг ич терлама қўзғатувчисига қарши тура олиши ҳақида маъруза қилган, америкаликлар Карл Алсберг ва Отис Фишер Блек Биринчи жаҳон уруши бошланишидан бир йил олдин моғордан микробларга қарши кислотани ажратиб олишга муваффақ бўлади. Аммо бу ишлар эътироф этилмай қолиб кетган.

Флеминг ўз кашфиётини илмий ҳамжамиятга 1929 йилда тақдим этади: пенициллин ҳақидаги унинг мақоласи экспериментал патология тўғрисидаги Британия журналида чоп этилади, аммо ҳамкасбларининг ҳайратига сабаб бўлмайди. Орадан етти йил ўтгач, у Лондонда ўтказилган микробиологларнинг Иккинчи халқаро конгрессида маъруза билан чиқиш қилиб, Penisillion natatum ва стафилококк борасидаги тажрибасини ўртоқлашади. Бироқ яна ҳеч ким олимнинг инфекцияни даволовчи хусусиятга эга моғор ҳақидаги фикрини қўллаб-қувватламайди.

 

 

 

Ўзининг ҳақ эканига ишончи комил бўлган Флеминг тадқиқотларини тўхтатиб қўймайди, бироқ моғордан таъсир кўрсатувчи дорини ажратиб олиш, уни узоқ вақт сақлаш ва саноат миқёсида ишлаб чиқаришга олимнинг имконияти йўқ эди. Барчаси тез орада ўзгаради.

Пенициллин ва Иккинчи жаҳон уруши

Пенициллиннинг пайдо бўлишига нафақат Александр Флеминг, балки 1933 йилда Германияда ҳокимият тепасига нацистлар келганидан сўнг Буюк Британияга кўчиб ўтган микробиолог Эрнс Чейн ҳам катта ҳисса қўшган эди. Чейн Оксфорд университетида антибактериал воситалар тадқиқоти билан шуғулланган профессор Фовард Флори қўл остида ишлай бошлайди. Бу ерда Чейнни Флемингнинг пенициллин ҳақидаги мақолаларидан бири эътиборини тортади ва у Флори билан бирга бу йўналишда ишга киришади.

1939 йилда Чейн моғордан кейинги тадқиқотлари учун кукунсимон дорини ажратиб олишга муваффақ бўлади. Олимлар сичқонлар устида тажриба ўтказишга киришади: кемирувчиларга хавфли бактерия юқтирилади ва пенициллин олган жониворлар омон қолади. Энди энг муҳими қолганди: дорининг одамларга самарали таъсирини исботлаш.

Penitsillion илк бор 1941 йил 12 февраль куни қоннинг ифлосланишидан азоб чеккан лондонлик полициячининг венасига юборилади. Натижалар ҳайратланарли: бемор тузала бошлайди ва яна бир ой яшайди, ажратиб олинган пенициллин уни даволашга тўлиқ етмагани боис кейинроқ полициячи вафот этади. Олимлар олдида янги муаммо пайдо бўлганди: Германия фашистлари томонидан мунтазам ўққа тутилаётган Буюк Британияда мазкур дори воситасини оммавий ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш.

 

 

Британлар вазиятнинг жиддийлигини англаган ҳолда америкалик ҳамкасбларидан ёрдам сўрайди ва АҚШда биринчи антибиотикни ишлаб чиқариш бошланади. Бу вақтда ушбу дори воситасига бўлган талаб юқори эди: Иккинчи жаҳон уруши вақтида пенициллин жанг майдонида эмас, балки яраларига инфекция тушишдан кўпроқ ўлаётган аскарлар ҳаётини сақлаб қоларди.

Флемингнинг кашфиёти Совет Иттифоқида ҳам қизиқиш уйғотади. Уруш аввалида Буюк Британиядан моғорнинг штаммини ололмаган СССР мустақил равишда пенициллин олишга киришади. Бу билан профессор Зинаида Ермоева бошчилигидаги махсус тажриба лабораторияси шуғулланади. Советларнинг биринчи пенициллини Penicillium crustosum номли замбуруғдан олинган эди.

1943 йилга келиб антибиотикни Британиянинг ўзида ҳам ишлаб чиқариш бошланади, дори армияга етказиб берила бошланади, ярадорларни даволашда муваффақиятли тажрибалар ўтказилади — ва ниҳоят penitsillion узоқ кутилган эътирофга сазовор бўлади. Олимлар бор кучини антибиотикни тадқиқ этиш ва уни ишлаб чиқаришга сарфлай бошлайди: улар кўпроқ таъсир кўрсатувчи восита ажратадиган моғорнинг янги штаммларини ўрганишга киришади. Натижада Penisillion  chrycogenum кашф этилади — ундан Флеминг аниқлаган моғордан кўра 400 баробар кўпроқ пенициллин ажратиш мумкин эди.

Иккинчи жаҳон уруши даврида пенициллиндан фойдаланиш армияда гангреналар оқибатида юзага келадиган ўлим ҳолатини деярли нолга туширади. Урушдан кейин, 1945 йилда Флеминг, Чейн ва Флори ўз меҳнати учун Нобел мукофотига лойиқ кўрилади.

Ҳозирги кунда антибиотиклар билан ҳолат қандай?

Бир неча йилдан кейин пенициллин кашф этилганига 100 йил тўлади. Бу вақт давомида минглаб янгидан-янги антибиотиклар пайдо бўлди. Пенициллиннинг ўзида ҳам ҳозирда айрим жойларда ҳанузгача фойдаланилади. Аммо антибиотикларнинг кашф этилиши ортидан инсоният янги муаммога дуч келди — антибиотикларга чидамли бактериялар.

 

 

Вақт ўтиши билан микроорганизмлар мутацияга учрайди ва дорилар таъсирига бардошли бўлиб қолади. Александр Флемингнинг ўзи ҳам бундай ҳолат юз беришидан огоҳлантирган эди: у беморларга узоқ вақт давомида пенициллин юбориш керак эмас деб ҳисоблаган. Бошқача айтганча, даволаш курси тўлиқ бўлиши лозим ва бу фақатгина пенициллинга тааллуқли эмас.

Гап шундаки, антибиотикни қабул қилаётган бемор организмида оғриқни юзага келтираётган барча микроорганизмлар ҳалок бўлмайди — айримлари омон қолади, бардошлилиги ошади ва янги ташувчиларни юқтиради. Масалан, баъзи бактериялар penitsillinaz ишлаб чиқаришга “ўрганиб олган” — бу пенициллин ва бошқа антибиотиклар таъсирини камайтирувчи махсус фермент.