“Narigi dunyoga tirik holda o‘tish yo‘lini topsang ham, o‘z vijdoningdan qochib qutulolmaysan! O‘zingdan qanday qochasan?..” “Mashinist” filmi haqida

O‘qish davomiyligi: 8-9 daqiqa

Hech e’tibor berganmisiz, hech kimga bildirmay, nimadir ish qilib qo‘ygan odam, deylik, sigaret chekkan/aroq ichgan/yolg‘on gapirgan/o‘g‘rilik qilgan/begunoh hayvon yoki odamni o‘ldirgan/undan ham kattaroq gunoh qilgan odam oxir-oqibat o‘sha yashirib yurgan sirini yaqinlari oldida o‘zi tan oladi. Jazoga o‘zi bosh urib boradi. Chunki yolg‘izlikda bu badhaybat sirni berkitib yashash azobidan ko‘ra yaqinlaring oldida yuzing shuvut bo‘lishi ming marta yengilroq va osonroq tuyuladi. Aslida ham shunday. Bugungi kinotaqrizda ham aynan o‘sha og‘riq — vaqtida oshkor etilmagan gunoh og‘irligi va tiyiqsiz vijdon azobi haqida gaplashamiz.

Sujet rasshifrovkasi

Janr: psixologik triller, drama

Ishlab chiqarilgan yil: 2004

Budjet: 5 million dollar

Rejissor: Bred Anderson

Aktyorlar: Kristian Beyl, Jennifer Jeyson Li, Aytana Sanches Xixon

Slogan: “How do you wake up from a nightmare if you’re not asleep?” (“Uxlamay turib qanday bosinqirashdan cho‘chib uyg‘onish mumkin?”) 

Kartina bosh qahramoni — Trevor Reznik. Shaharning eng ko‘rimsiz zavodida oddiy chilangar bo‘lib ishlaydi. Qachondir Trevor baliq oviga mukkasidan ketgan, o‘ziga yarasha kayf-u safo qilib yurar, umuman, hayotning har lahzasini shunchaki o‘tkazib yuborishni xohlamaydigan odam edi. Lekin endi Trevor uni “yuruvchi murda”ga aylantirgan uyqusizlikdan aziyat chekmoqda. Bir yildan beri uxlamaydi. Bir yil — odam aqldan ozishi uchun keragidan ortiq fursat. U nimadir yeganini, bundan keyin ham yeyishini eslolmaydi. Qorni ochqaydimi, yo‘qmi, endi u bu narsalar xususida bosh qotirmaydi. Qotiradigan bosh allaqachon o‘zining qo‘rquvlari, illyuziyalari iskanjasida qolib ketgan.

Hamkasblari, dastlab, o‘ng va tushning farqiga bormay qolgan bu yigitning telbanamo harakatlari, uzuq-yuluq gaplari, qorayib, salqib qolgan qovoqlariga, ma‘nosiz boqib turguvchi ko‘zlariga toki bir kuni zavodda kutilmagan holat ro‘y bergunga qadar e‘tibor berishmaydi: o‘rta yoshli ishchining qo‘lini birdan ishga tushib ketgan mexanizm uzib oladi. Bunda ko‘pchilik Reznikni aybdor deb topadi. Chunki u o‘sha ishchi oldida turgan va mexanizmni ham o‘zi istamagan holda (tisarilaman deb yelkasi bilan qizil tugmani bosib yuboradi) ishga tushirib yuborgan edi. Lekin Trevor bunda zarracha aybi yo‘qligini ta‘kidlaydi: emishki, hammasiga zavodga yaqinda ishga kirgan Ayvan ismli qora tanli ishchi sababchi. Unga g‘alati gaplar gapirdi, g‘alati tirjaydi, bundan qo‘rqqan Trevor instinktiv ravishda ortga tisarildi, shuning oqibatida shu falokat yuz berdi. Biroq Trevorning gapini hech kim jiddiy qabul qilmaydi. Aksincha, uni aqldan ozyapti, deb o‘ylashadi. Chunki zavodga yaqin orada hech qanday yangi ishchi kelmagan, Ayvan ismli qora tanli ishchi esa na ro‘yxatda, na real hayotda bor edi. Trevor bundan dahshatga tushadi. Boshliqlariga meni ishdan bo‘shatish uchun boshqa bahona topilmadimi, deya jahl qilib chiqib ketadi.

Trevor ming harakat qilsa ham uxlolmaydi. Endi ko‘zim ilindi deganda, oddiy tiqirlash, telefon jiringlashi, kitobni qo‘lidan tushib ketishi bahonasida cho‘chib uyg‘onib ketadi va har safar soatga qaraganida tungi 1:30 dan oshgan bo‘ladi. Bu narsa uning ruhiyatiga ta‘sir qilmay qolmaydi. Cho‘pday, qo‘rqinchli tarzda ozib ketadi. Paranoikka aylanadi: yuz bergan hodisalar rostmi, yolg‘on bora-bora farqlolmay qoladi. Bu narsa uning ich-etini yeydi. Dardini bo‘lishadigan odam izlaydi va ofitsiant bo‘lib ishlaydigan Merini uchratadi. Ayolga ham Trevor yoqib qoladi, hatto bir kuni o‘g‘li Nikolas bilan birga sayr qilib kelishiga rozilik bildiradi.

Sirli ishlar

Telbalik girdobi uni asta-sekin yutib yuboradi. Biroq, u o‘zi bilan sodir bo‘layotgan hamma g‘alati narsalar kimningdir shaytoniy o‘yini, ssenariysi ekanligiga ishonib yuradi. Vaqti-vaqti bilan u Ayvan bilan juda ko‘p o‘xshashliklarga ega ekanligini ko‘rsatadigan “maslahatlar”ga, holatlarga duch keladi…

Ko’p o‘tmay zavodda tag‘in fors-major holat yuz beradi. Fojia takrorlanishiga bir baxya qoladi: Trevor ham qo‘li uzilgan ishchi holiga tushib qoladi. Yaxshiyamki, unga vaqtida yordam ko‘rsatishadi. Biroq aqldan ozgan Reznik buni uyushtirilgan deb hisoblaydi va ishdan ketadi. Boshqa tarafdan Trevor uyqusizlik va mavhum qo‘rquvlar dastidan sillasi quriydi. Ayvanni izlashga holi qolmaydi. Bir kuni yo‘ldan o‘tayotganda Ayvanni qizil mashinada ketayotganini ko‘rib, uni politsiyachilar ta’qib qilishi uchun, o‘zini ataydan mashinaga otadi. Qattiq shikastlansa-da, Trevor la’nat tekkur odamni tezroq ushlashlari uchun politsiyaga jabrdiyda sifatida murojaat qiladi. Biroq barmoq izlari va boshqa ma‘lumotlar ochiqlangach, tergovchilar unga ishonqiramay, xavfsirab qarashni boshlaydi. Chunki u aybdor deb topgan mashina bir necha oy oldin Trevorning o‘ziga tegishli bo‘lgan, qanchalar dahshatli eshitilmasin, uni o‘zi urib yuborgandi. Politsiya uni kissavur bilib, qo‘lga olmoqchi bo‘ladi, biroq Reznik u yerdan qochib ketadi.

Yillar dovulidan asrab kelgan tayanch nuqtasi birdan ro‘yo bo‘lib chiqsa, odam bo‘shliqda qolib ketadi, na oldga intila oladi, na ayni holatga ko‘na oladi. Xuddi shunday, suyanchiq yo‘qotib qo‘ygan Trevordagi ruhiy buzilishlar avjiga chiqib boraveradi. Ilk bor ko‘nglini yoritgan ayolga bor g‘ussalarini to‘kib sochish uchun kafega borganida, lol qoladi. Ma‘lum bo‘lishicha, Meri ismli ayol bu yerda hech qachon ofitsiant bo‘lib ishlamagan, Trevorga esa bir yildan beri butkul boshqa xotin xizmat ko‘rsatadi. Baribir barchasiga oydinlik kiritish jazavasi Trevorni tinch qo‘ymaydi.

“Endi ozgina uxlasam bo‘lar…”

Bir kecha Reznik uyiga Ayvan Nikolas, Merining yagona dilbandini olib kirib ketayotganini ko‘rib, shoshib orqalaridan kiradi, bola esa birdan yo‘qoladi. Shuncha chaqirsa ham javob kelmaydi. Hammasidan batamom charchagan mashinist Ayvanni urib o‘ldiradi. Jasadni isqirt bir palosga o‘rab, shahar chetidagi ko‘lga oqizib yuborish uchun mashinasining orqa bagajiga ortadi. Yarim tunda o‘likni xarsanglar ustidan turib, otib yubormoqchi bo‘lganida uzoqdan kimdir fonar bilan u tarafga kela boshlaydi. Trevor guvoh paydo bo‘lmasidan jasaddan tezroq qutulish uchun palosni yozadi va undagi o‘z qoniga bo‘yalgan murda izsiz yo‘qolganini payqab, dahshatga tushadi. Ortdan fonar ko‘tarib kelgan odam esa yana Ayvan bo‘lib chiqadi. Mashinist holsizlanib, barini bir-bir eslashga urinib ko‘radi. Nihoyat uning vijdoni o‘ziga ko‘zgu tutadi: vaziyat, aslida, butkul boshqacha bo‘lgan edi.

Aslida, Trevor bir yil oldin o‘sha qizil mashinasida yo‘ldan xotirjamgina o‘tayotgan murg‘akkina Nikolasni urib yuborgan, Meri jon bergan farzandi qoshiga chinqirib chopgan, Reznik falokatdan qo‘rqib, voqea joyidan gumdon bo‘lgandi. Vijdon azobidan butun umr qiynalmaslik uchun Trevor Endryu (“La’natlanganlar oroli”) kabi barchasini unutgan, eslashga harakat ham qilmagandi. Biroq vijdon azobidan shunchaki qochib qutulib bo‘lmaydi. Trevor qilgan ishidan pushaymon bo‘ladi va hammasini politsiyaga aytib, uni qamashlarini so‘raydi. U qamaladi. Kartina oxirida biqiq xonadagi toshdek qattiq krovatga cho‘zilar ekan, mashinist bir so‘zni pichirlaydi: “Ozgina uxlab olmoqchiman…”

Tahlili bor sujet uchun qo‘shimcha tushuntirish

“Mashinist”ni to‘liq tushunish uchun Dostoyevskiyning Raskolnikovini eslash kifoya. Vijdon azobidan ezilib, adoyi tamom bo‘lgan yigitning qutqaruvga muhtoj ruhi kartinadagi juda ko‘p sahnalarda bo‘y ko‘rsatadi. Trevor ham Raskolnikov kabi jinoyat sodir etadi va undan yashirinish mumkin deb o‘ylaydi. Alaloqibatda, uni chindan politsiya, qonun, tergovchilar fosh qilisha olmasa-da, o‘z o‘ziga o‘qigan hukmi oldida chidolmaydi, qarg‘ishga uchragan kunlarni boshidan o‘tkazadi.

Mashinist tafsilotlar va ramzlar bilan to‘ldirilgan psixologik triller. Filmning mohiyati shundaki, har kim o‘z vijdonidan qochib qutulolmaydi. Mavjud qonun-u huquqlardan qutulish mumkindir, biroq ichkaridagi o‘ydan xalos bo‘lishning iloji yo‘q. Trevor ham qattiq travma olgan odam sifatida oxirida sodir etgan gunohi uchun pushaymon bo‘ladi.

Endi ishoralarga doir bir necha savollar tug‘iladi. Nega soat har doim tungi 1:30 ni ko‘rsatardi? Nega Trevor har doim uyidan bir necha chaqirim uzoqlikdagi aeroportga, shunchaki qahva ichish uchun borardi? Bunga uni nima majbur qilar edi? Sababi, Reznik bolani soat 13:30 da urib yuboradi. Jinoyat esa aeroport hududida sodir bo‘ladi. Rejissor bu bilan sen qutuldim deb o‘ylagan makon aynan sen qochgan joy bo‘lib chiqadi, ming urinma, ming o‘zingni aldama, bu umumg‘oyani, o‘zgarmas mezonni buza olmaysan, demoqchi bo‘lgandir balkim.

Ha, aytgancha, Ayvanning kiyinishida ham bir nechta simvollar bor. Reznik yengil avtohalokatda pachoq bo‘ldi degan bahona bilan mashinasini sotib, dalillardan qutuladi. O‘shanda uning mashinasida sigaret, zajigalka, kovboylarnikiga o‘xshab ketadigan etik, avtomobil oynasiga osilgan “marshrut-66” yozuvi va qora ko‘zoynak bor edi. Trevor Ayvanni uchratganda mana shu narsalarning barchasi Ayvanda borligini eslaydi. Unda Ayvan kim?

Ayvan Trevordan jismonan kuchliroq va u chinakam odam emas, balki Trevorning baxtsizlik ko‘lankalaridan hosil bo‘lgan “qop-qora” gunohi. Ayvanda Trevorning jamiki kamchiliklari, isqirt odatlari, yovuzligi mujassam. Shuning uchun u Trevorni bemalol boshqara oladi, unga bo‘yinsunmaydi, uning mashinasini haydaydi, ko‘zoynagi, kovboy etiklarini kiyadi va u kabi baliq ovlashni yaxshi ko‘radi.

Darvoqe, baliq. Film davomida xolodilnik ichida bir yildan oshiqroq vaqt davomida qolib, sasib, irib ketgan baliq sahnasini ko‘ramiz. Umuman, nimaga aynan baliq tanlangan? Bu ham qiziq. Psixoanaliz sohasida tengsiz bo‘lgan K. G. Yung uni Iso Masih bilan bog‘lagan. Bu bilan Trevor muzlatgichidagi bijg‘igan baliq uni Masihning g‘oyalaridan uzoqlashishni anglatishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bu yerda qo‘rquv va qahramonning pokiza ruhni qutqarish uchun irkit tanasini qurbon qilishni istamasligi bor.

Shuncha mazmun va mohiyat sabab ham “Mashinist” har kim ko‘rishi, ko‘rganda ham yolg‘iz, chalg‘imasdan tomosha qilishi kerak bo‘lgan filmlar ro‘yxatining eng yuqori pog‘onalarini egallab turadi. Undagi og‘riq, gallyutsinatsiya, uyqusizlik charchog‘i, madorsizlik, kino so‘nggiga qadar sizni tark etmaydigan horg‘in xomushlik filmning eng katta yutuqlaridan hisoblanadi.

Kinodan iqtiboslar

Shu ko‘yi ozishda davom etsang, yo‘q bo‘lib ketishing tayin.

— Xavotirlanma, hammada bo‘ladi uyqusizlik.

— Stivi, men deyarli bir yildan beri uxlaganim yo‘q...

Eng kichik gunohning ham yo‘li uzun…

Qiziqarli faktlar

Kristian Beyl Trevor obrazini gavdalantirish uchun tez va shifokorlar maslahat bermaydigan yo‘l bilan ozgan. Hatto Bred Andersonning (“Mashinist” rejissori) o‘zi ham Beylning bunchalik ozib ketishini tasavvur qilmagan. Ammo aktyorning har ishga professional yondashuvini ko‘rib, uning iste’dod va mehnatiga tasanno aytgan.

Trevor Meri va Nikolasni uyiga olib borganida, haydovchining yon oynasidan diqqat bilan qarasangiz, orqa fonda o‘tirgan ikki kishini ko‘rishingiz mumkin. Bred Andersonning so‘zlariga ko‘ra, ular haqiqatdan geroin bilan shug‘ullanadigan giyohvandlar bo‘lgan, suratga olish payti tasodif bilan kinoga muhrlanib qolgan.

Kristian Beyl yanayam tezroq ozish va dahshatli ko‘rinish uchun suratga olish kunlaridan tashqari ham surunkasiga chekkan hamda tanaga quvvat bo‘luvchi deyarli hech narsa yemagan.

 Azizbek Yusupov