Jahon arxitekturasi tarixini o‘zgartirib yuborgan, biroq qashshoqlikda, tramvay urib yuborishidan vafot etgan daho — Antonio Gaudi va uning o‘ziga xos sirli olami

U uch, hatto to‘rt o‘lchamda fikrlay olgan, zamonaviy kompyuter texnikalari ham binolarining barcha hisob-kitoblarini qiyinchilik bilan amalga oshiradigan, tabiat qonunlariga bo‘ysungan holda “yagona arxitektura” tamoyilini yaratgan me’mor edi. Daryo “100 buyuk inson” loyihasi doirasida “avliyo” sifatida ko‘riladigan buyuk me’mor Antonio Gaudining taqdiri haqida hikoya qiladi.

Hech narsa o‘ylab topilmagan, barcha avvalboshdan tabiatda mavjud. Originallik — bu manbaga qaytishdir.

Antonio Gaudi

O‘lim asiri

Antonio Gaudi dunyoga kelishi bilan ajal uning yo‘ldoshiga aylangan. G‘alati tasodif tufayli uning diplom ishi ham qabriston darvozalariga bog‘liq edi. Chalg‘i ko‘targan Azroil uni bolaligidayoq olib ketishga tayyor bo‘lgan. Tug‘uruqdagi qiynoqlar ham, oiladagi o‘lim darajasining yuqoriligi ham chaqaloq foydasiga xizmat qilmagan. Hatto tanasini bo‘lmasa-da, uning ruhini saqlab qolish maqsadida bolani tezroq cho‘qintirishgan.

Oilaviy tamg‘a og‘ir edi. Antonioning barcha aka-opalari yoshligidayoq o‘lib ketgan. Ismi onasining sharafiga nomlangan Antonio doimo uning mehr va g‘amxo‘rligini his qilib turgan, biroq 24 yoshida yigit ushbu tayanchidan ayrilgan. Shifokorlar bolaga tug‘ilganidanoq bir dunyo tashxislarni qo‘ygan, ulardan eng asosiysi revmatizm bo‘lib, bu unga boshqa bolalar bilan o‘ynashiga imkon bermasdi. Faol ko‘ngilxushliklar o‘rnini yolg‘iz sayrlar bilan to‘ldirishga to‘g‘ri kelgan. Bu kabi sayr va kuzatuvlar Gaudiga keyinchalik ustozi va ilhom manbaiga aylangan tabiat olamini ochgan.

O‘ta dindor bo‘lgan Gaudi tabiatning barcha qonunlari Xudo tomonidan yaratilganiga ishongan, ularni aylanib o‘tish yoki undan qochish ma’nisiz deb hisoblagan. Shu sababli u bolaligidan tabiat hodisalarini o‘rganishga kirishgan: soatlab bulutlar suzishini yoki daryoning oqishini kuzatgan. Berkinmachoq, klassika yoki “eshakmindi” kabi o‘smirlarga xos o‘yinlar begona edi. Uni gullarning qanday tuzilgani, toshlar orasidan oqib o‘tayotgan suv, shilliqurtlardan nima uchun iz qolishi va nima sababdan daraxtlar ildizi osmonga emas, yer qariga o‘sishi qiziqtirardi. Uning sevimli mashg‘ulotlari qatoridan rasm chizish ham o‘rin olgan, chala vayron bo‘lgan cherkovlarni o‘rganish esa uning noodatiy mashg‘uloti hisoblangan.

Talabalik davrida Gaudi bir muncha vaqt ijtimoiy hayotga qiziqqan, hatto layka qo‘lqop va qora ipak silindrlarni sevuvchi yoshlar doirasiga qo‘shilib qolgan. Shu bilan birga, maftunkor me’morning ichki koordinata tizimida oliftalik va dendizmga bo‘lgan qiziqish tezda o‘z ahamiyatini yo‘qotgan. O‘zining ajoyib yorqin ijodlaridan farqli o‘laroq, u dastlab o‘z hayotini oddiylik va barqarorlikning asosiy oqimiga aylantiradi, keyinchalik butunlay zohidlik yo‘lini tanlaydi.

Umrining oxirlarida butun dunyoda e’tirof etilganiga qaramay, Gaudi eskirgan kostyum va bir martalik sabzavotli taom bilan kifoyalangan, vaqti-vaqti bilan o‘zining oddiy menyusini meva va sut bilan boyitgan.

Tanlov erkinligi

Arxitektorning ko‘plab ijod namunalari jamlangan Barselona shahrining Gaudi borasida omadi chopgandi. O‘z navbatida Gaudi ham Barselonaga o‘zgacha mehr bergan. Arxitektorning ijodiy gullab-yashnashi Kataloniya endigina mustaqillikka erishgan hamda poytaxti keskin va tez o‘zgarib borayotgan davrga to‘g‘ri kelgan. Barcha qatlamdagi odamlar o‘zgarishlarga tayyor edi. 1860-yilda barselonaliklar shahar devorlarni buzib tashlagani, keyin Syutadella qal’asini yer bilan tekislanib, o‘rniga fontan va muzeylarga boy bog‘ni bunyod etganining o‘zi ham bunga yorqin misol bo‘la oladi.

Homiylik masalasi esa arxitektorning foydasiga xizmat qilgan. Ma’lumki, shoir va rassom o‘z g‘oyalarini amalga oshirishi uchun har qanday hisob-kitoblardan xoli so‘z erkinligi lozim. Gaudida bunday imkoniyat Eusebio Guel ismli tekstil magnati bilan uchrashuvdan keyin paydo bo‘lgan. Kataloniyadagi eng badavlat insonlardan biri bo‘lgan Guel estetik zavq nimaligini biladigan va hatto tavakkalchilikka asoslangan serxarajat tajribalarni ham sinab ko‘rishga qodir edi. Shunday qilib, cheksiz ijodiy potensial va moliyaviy imkoniyatlar o‘zaro uchrashgan.

Antonio Guel oilasining ishonch doirasiga tez kirgan va qisqa muddatda bir qancha ulkan loyihalarni amalga oshirgan. Qurilish uchun mablag‘ qizg‘anishmagan, bu kabi holatlardan biri xalq orasida juda mashhur. Kunlarning birida buyurtmachining buxgalteri alq bovar qilmas xarajatlardan noligan — “Men don Eusebioning hamyonini to‘ldiraman, Gaudi bo‘lsa ularni bo‘shatadi”. Guel esa chiqimlar daftariga qarab, “Gaudi sarflagan mablag‘lar shuginami?”, degan.

Guel uchun mo‘ljallangan ibodatxona va kriptlardan, Pedralbesdagi qo‘rg‘on va Garrafdagi vino yerto‘lalariga oid loyihalaridan tashqari Gaudi yana bir nechta g‘oyalarini amalga oshirishga ulgurgan. Masalan, graf Eusebio “chiroyli shaklga ega uyni” orzu qilgan va Gaudi buni yaratishga muvaffaq bo‘lgan. U shahardagi kichik maydonga bir vaqtning o‘zida masjid va Venetsiya saroylarini yodga soluvchi, karetalar uchun hovli hamda otxonaga ega qasrni sig‘diradi. Guel saroyining kulrang marmar fasadi ortida qora yog‘och, palisandr (qimmatbaho daraxt), toshbaqa kosasi va fil suyaklaridan ishlangan interyer yotadi. Xonalardan biri evkalipt bilan, boshqasi esa qora qayin bilan bezatilgan. O‘ymakor shiftlar oltin va kumushdan ishlangan barglar bilan qoplangan.

Keyinchalik moliyaviy va ijodiy duet “Shahar bog‘” loyihasini yaratilishiga imkon yaratgan. Shaharni qurish imkoni bo‘lmagan ersa-da (qurilish uchun hududdan faqat ikkita yer uchastkasi sotilgan), biroq bog‘ juda hayratlanarli chiqqan. Gaudi u yerga g‘aroyib galereyalar orasida yashiringan estakadalar va piyodalar yo‘laklari, bezakli zinapoyalarni joylashtirgan. Guel bog‘ining o‘rtasidan “Yuz ustun zali” o‘rin olgan. Bog‘da faqat ikkita uy bo‘lib, ulardan biri Gaudining so‘nggi boshpanasiga aylangan.

Arxitektor kichina bog‘ pavilyonidagi uyda bitta xonani egallab, u yerda minimalistik hayot kechirgan. Uy uning uchun faqat yotoq vazifasini bajargan, qolgan vaqtini u qurilishlarda o‘tkazgan. Bugungi kunda bog‘dagi mazkur uygacha Gaudi muzeyi ochilgan.

Gaudi yopiq va to‘g‘ri geometrik makonlarni yomon ko‘rgan, to‘g‘ri chiziqlardan qochgan va ularni inson o‘y-xayollari mahsuli, doiralarni esa — Xudoniki deya hisoblagan. Qanchalik g‘alati bo‘lmasin, me’mor tovuq tuxumini komillik namunasi sifatida ko‘rsatgan, shu bilan birga, uning tabiiy mustahkamligiga ishonch ramzi sifatida hamyonida xom tuxum olib yurgan.

Bunday hayratlanarli shakllar ortida sirli ijodlar turgani shubhasiz. Ular orasida bo‘lsa, son-sanoqsiz afsona va mish-mishlar mavjud. Gaudining me’moriy yechimlari faqatgina sher’iyat nuqtayi nazaridan tushunish mumkin bo‘lgan boshqotirmalar bilan uyg‘unlashib ketgan.

Bo‘lajak arxitektorning bolaligi dengiz oldida o‘tgani hisobga olinsa, uning aksariyat ijod namunalari qumdan ishlangan qasrlarni bejizga yodga solmasligi tushunarli bo‘ladi. Bunday allegoriyalarni Gaudining eng muhim “farzandi” — Sagrada familia (Muqaddas oilaning poklovchi ibodatxonasi)da ham uchratish mumkin. Sagradi familia’ning birinchi loyihasi arxitektor Fransisko del Vilyar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, keyinchalik unga jalb etilgan aynan Gaudi birlamchi chizgilarni o‘zgartirib, uning haqiqiy muallifiga aylangan va arxitektura mo‘jizasini yaratgan.

Sobor xuddi Antonio Gaudining hayoti kabi yashirin va oshkora belgilarga bisyor. O‘n ikkita minora xavoriylarga bag‘ishlangan, markazdagi xoch o‘rnatilgan Isoning poklovchi qurbonligi ramzidir. Ichki qismi g‘aroyib bog‘ ko‘rinishida yaratilgan. Lotin xochi shaklidagi bino undagi barcha qo‘ng‘iroqlar yagona organ sifatida jarang sochadigandek loyihalangan, minoralar orasidan esuvchi shamol esa haqiqiy xor vazifasini bajaradi. Uchta fasadning har biri Iso Masihning uch buyuk missiyasiga illyustratsiyadir. Gaudi sharqiy fasadni Isoning tug‘ilishiga, g‘arbiyni — Xudoning jazolari, janubiyni bo‘lsa, Xudoning ulug‘vorligiga bag‘ishlangan.

Shaxsiy xayr-ehsonlar hisobiga bunyod etilgan Muqaddas oila cherkovi me’mor hayotining so‘nggi yillarida uning yagona maqsadi, dardi, ishtiyoqi va g‘amxo‘rligiga aylangandi. U Guel bog‘idan Sagradaga deyarli ko‘chib o‘tgan, qurilish maydonchasidagi kichkina xonada xuddi boshpanasiz insonlardek yashagan, shogirdlaridan birortasi non bersagina, taomlangan. Arxitektor boshlagan ishini tezroq tugatish dardida bo‘lgan.

Unga 74 yil muhlat bergan ajal arxitektorning jonini o‘zi yaratgan ijod namunasi yaqinida oladi. Gaudini Muqaddas oila ibodatxonasi yaqinidagi Tibidabo tog‘lari etagida tramvay urib yuborgan. Izvoshchilar puli va hujjatlari yo‘q noma’lum qariyani shifoxonaga olib borishdan bosh tortgan. U boshpanasizlar uchun mo‘ljallangan shifoxonada o‘ziga kelmay, vafot etgan. Oradan uch kun o‘tgach, Gaudini qidirishni boshlashgan, biroq uni faqatgina umumiy qabrga ko‘milishdan qutqarib qolishgan. Barselona arxitektor uchun ko‘z yosh to‘kib, motam bayroqlarini ko‘targan. Tobut ortidan esa butun shahar qabriston tomon yurgan.

Bugungi kunda Gaudining buyukligi isbot talab qilmaydi. Minglab turistlar har kuni uning binolariga “hujum qilib” daho telba ijod namunalarining bir bo‘lagini olib ketishga intiladi. Ijod ahli unga ta’zim qilib, Gaudini “arxitektura toreadori”, “tosh shoiri”, “ritser”, “arxitektura Dantesi” deya ta’riflab keladi. Yumshoq qilib aytganda, doim bunday bo‘lmagan.

Gaudining hashamatli dafn marosimidan keyin uni tezda unuta boshlashgan. XX asrning 60-yillariga qadar Gaudining ismi birorta arxitektura tarixiga oid nashrlarning sahifalarida yodga olinmagan. Ammo vaqt o‘tishi bilan avangard oqimning rivojlanishi va Le Koryuzyening himoyasi sabab Gaudi ijodi yo‘qlikdan yana qaytib chiqib, 1984-yilda YUNESKOning butunjahon merosi ro‘yxatidan o‘rin olgan.

1998-yil yozida Barselona yepiskopi Antonio Gaudini avliyolar qatoriga qo‘shish jarayonini boshlagan. U arxitektorlar va rassomlar homiysiga aylanishi kutilmoqda. Gaudining yangi maqomi sabab qurilishi oxiriga yakunlanmagan Sagrada familia’ning keying taqdiri yangi bosqichga chiqqan.