Жаҳон архитектураси тарихини ўзгартириб юборган, бироқ қашшоқликда, трамвай уриб юборишидан вафот этган даҳо — Антонио Гауди ва унинг ўзига хос сирли олами

У уч, ҳатто тўрт ўлчамда фикрлай олган, замонавий компьютер техникалари ҳам биноларининг барча ҳисоб-китобларини қийинчилик билан амалга оширадиган, табиат қонунларига бўйсунган ҳолда “ягона архитектура” тамойилини яратган меъмор эди. Дарё “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида “авлиё” сифатида кўриладиган буюк меъмор Антонио Гаудининг тақдири ҳақида ҳикоя қилади.

Ҳеч нарса ўйлаб топилмаган, барча аввалбошдан табиатда мавжуд. Оригиналлик — бу манбага қайтишдир.

Антонио Гауди

Ўлим асири

Антонио Гауди дунёга келиши билан ажал унинг йўлдошига айланган. Ғалати тасодиф туфайли унинг диплом иши ҳам қабристон дарвозаларига боғлиқ эди. Чалғи кўтарган Азроил уни болалигидаёқ олиб кетишга тайёр бўлган. Туғуруқдаги қийноқлар ҳам, оиладаги ўлим даражасининг юқорилиги ҳам чақалоқ фойдасига хизмат қилмаган. Ҳатто танасини бўлмаса-да, унинг руҳини сақлаб қолиш мақсадида болани тезроқ чўқинтиришган.

Оилавий тамға оғир эди. Антонионинг барча ака-опалари ёшлигидаёқ ўлиб кетган. Исми онасининг шарафига номланган Антонио доимо унинг меҳр ва ғамхўрлигини ҳис қилиб турган, бироқ 24 ёшида йигит ушбу таянчидан айрилган. Шифокорлар болага туғилганиданоқ бир дунё ташхисларни қўйган, улардан энг асосийси ревматизм бўлиб, бу унга бошқа болалар билан ўйнашига имкон бермасди. Фаол кўнгилхушликлар ўрнини ёлғиз сайрлар билан тўлдиришга тўғри келган. Бу каби сайр ва кузатувлар Гаудига кейинчалик устози ва илҳом манбаига айланган табиат оламини очган.

Ўта диндор бўлган Гауди табиатнинг барча қонунлари Худо томонидан яратилганига ишонган, уларни айланиб ўтиш ёки ундан қочиш маънисиз деб ҳисоблаган. Шу сабабли у болалигидан табиат ҳодисаларини ўрганишга киришган: соатлаб булутлар сузишини ёки дарёнинг оқишини кузатган. Беркинмачоқ, классика ёки “эшакминди” каби ўсмирларга хос ўйинлар бегона эди. Уни гулларнинг қандай тузилгани, тошлар орасидан оқиб ўтаётган сув, шиллиқуртлардан нима учун из қолиши ва нима сабабдан дарахтлар илдизи осмонга эмас, ер қарига ўсиши қизиқтирарди. Унинг севимли машғулотлари қаторидан расм чизиш ҳам ўрин олган, чала вайрон бўлган черковларни ўрганиш эса унинг ноодатий машғулоти ҳисобланган.

Талабалик даврида Гауди бир мунча вақт ижтимоий ҳаётга қизиққан, ҳатто лайка қўлқоп ва қора ипак цилиндрларни севувчи ёшлар доирасига қўшилиб қолган. Шу билан бирга, мафтункор меъморнинг ички координата тизимида олифталик ва дендизмга бўлган қизиқиш тезда ўз аҳамиятини йўқотган. Ўзининг ажойиб ёрқин ижодларидан фарқли ўлароқ, у дастлаб ўз ҳаётини оддийлик ва барқарорликнинг асосий оқимига айлантиради, кейинчалик бутунлай зоҳидлик йўлини танлайди.

Умрининг охирларида бутун дунёда эътироф этилганига қарамай, Гауди эскирган костюм ва бир марталик сабзавотли таом билан кифояланган, вақти-вақти билан ўзининг оддий менюсини мева ва сут билан бойитган.

Танлов эркинлиги

Архитекторнинг кўплаб ижод намуналари жамланган Барселона шаҳрининг Гауди борасида омади чопганди. Ўз навбатида Гауди ҳам Барселонага ўзгача меҳр берган. Архитекторнинг ижодий гуллаб-яшнаши Каталония эндигина мустақилликка эришган ҳамда пойтахти кескин ва тез ўзгариб бораётган даврга тўғри келган. Барча қатламдаги одамлар ўзгаришларга тайёр эди. 1860 йилда барселоналиклар шаҳар деворларни бузиб ташлагани, кейин Сютаделла қалъасини ер билан текисланиб, ўрнига фонтан ва музейларга бой боғни бунёд этганининг ўзи ҳам бунга ёрқин мисол бўла олади.

Ҳомийлик масаласи эса архитекторнинг фойдасига хизмат қилган. Маълумки, шоир ва рассом ўз ғояларини амалга ошириши учун ҳар қандай ҳисоб-китоблардан холи сўз эркинлиги лозим. Гаудида бундай имконият Эусебио Гуэл исмли текстиль магнати билан учрашувдан кейин пайдо бўлган. Каталониядаги энг бадавлат инсонлардан бири бўлган Гуэл эстетик завқ нималигини биладиган ва ҳатто таваккалчиликка асосланган серхаражат тажрибаларни ҳам синаб кўришга қодир эди. Шундай қилиб, чексиз ижодий потенциал ва молиявий имкониятлар ўзаро учрашган.

Антонио Гуэл оиласининг ишонч доирасига тез кирган ва қисқа муддатда бир қанча улкан лойиҳаларни амалга оширган. Қурилиш учун маблағ қизғанишмаган, бу каби ҳолатлардан бири халқ орасида жуда машҳур. Кунларнинг бирида буюртмачининг бухгалтери алқ бовар қилмас харажатлардан нолиган — “Мен дон Эусебионинг ҳамёнини тўлдираман, Гауди бўлса уларни бўшатади”. Гуэл эса чиқимлар дафтарига қараб, “Гауди сарфлаган маблағлар шугинами?”, деган.

Гуэл учун мўлжалланган ибодатхона ва криптлардан, Педралбесдаги қўрғон ва Гаррафдаги вино ертўлаларига оид лойиҳаларидан ташқари Гауди яна бир нечта ғояларини амалга оширишга улгурган. Масалан, граф Эусебио “чиройли шаклга эга уйни” орзу қилган ва Гауди буни яратишга муваффақ бўлган. У шаҳардаги кичик майдонга бир вақтнинг ўзида масжид ва Венеция саройларини ёдга солувчи, кареталар учун ҳовли ҳамда отхонага эга қасрни сиғдиради. Гуэл саройининг кулранг мармар фасади ортида қора ёғоч, палисандр (қимматбаҳо дарахт), тошбақа косаси ва фил суякларидан ишланган интерер ётади. Хоналардан бири эвкалипт билан, бошқаси эса қора қайин билан безатилган. Ўймакор шифтлар олтин ва кумушдан ишланган барглар билан қопланган.

Кейинчалик молиявий ва ижодий дуэт “Шаҳар боғ” лойиҳасини яратилишига имкон яратган. Шаҳарни қуриш имкони бўлмаган эрса-да (қурилиш учун ҳудуддан фақат иккита ер участкаси сотилган), бироқ боғ жуда ҳайратланарли чиққан. Гауди у ерга ғаройиб галереялар орасида яширинган эстакадалар ва пиёдалар йўлаклари, безакли зинапояларни жойлаштирган. Гуэл боғининг ўртасидан “Юз устун зали” ўрин олган. Боғда фақат иккита уй бўлиб, улардан бири Гаудининг сўнгги бошпанасига айланган.

Архитектор кичина боғ павильонидаги уйда битта хонани эгаллаб, у ерда минималистик ҳаёт кечирган. Уй унинг учун фақат ётоқ вазифасини бажарган, қолган вақтини у қурилишларда ўтказган. Бугунги кунда боғдаги мазкур уйгача Гауди музейи очилган.

Гауди ёпиқ ва тўғри геометрик маконларни ёмон кўрган, тўғри чизиқлардан қочган ва уларни инсон ўй-хаёллари маҳсули, доираларни эса — Худоники дея ҳисоблаган. Қанчалик ғалати бўлмасин, меъмор товуқ тухумини комиллик намунаси сифатида кўрсатган, шу билан бирга, унинг табиий мустаҳкамлигига ишонч рамзи сифатида ҳамёнида хом тухум олиб юрган.

Бундай ҳайратланарли шакллар ортида сирли ижодлар тургани шубҳасиз. Улар орасида бўлса, сон-саноқсиз афсона ва миш-мишлар мавжуд. Гаудининг меъморий ечимлари фақатгина шеръият нуқтаи назаридан тушуниш мумкин бўлган бошқотирмалар билан уйғунлашиб кетган.

Бўлажак архитекторнинг болалиги денгиз олдида ўтгани ҳисобга олинса, унинг аксарият ижод намуналари қумдан ишланган қасрларни бежизга ёдга солмаслиги тушунарли бўлади. Бундай аллегорияларни Гаудининг энг муҳим “фарзанди” — Sagrada familia (Муқаддас оиланинг покловчи ибодатхонаси)да ҳам учратиш мумкин. Сагради фамилиаънинг биринчи лойиҳаси архитектор Франсиско дел Вильяр томонидан ишлаб чиқилган бўлса-да, кейинчалик унга жалб этилган айнан Гауди бирламчи чизгиларни ўзгартириб, унинг ҳақиқий муаллифига айланган ва архитектура мўжизасини яратган.

Собор худди Антонио Гаудининг ҳаёти каби яширин ва ошкора белгиларга бисёр. Ўн иккита минора хаворийларга бағишланган, марказдаги хоч ўрнатилган Исонинг покловчи қурбонлиги рамзидир. Ички қисми ғаройиб боғ кўринишида яратилган. Лотин хочи шаклидаги бино ундаги барча қўнғироқлар ягона орган сифатида жаранг сочадигандек лойиҳаланган, миноралар орасидан эсувчи шамол эса ҳақиқий хор вазифасини бажаради. Учта фасаднинг ҳар бири Исо Масиҳнинг уч буюк миссиясига иллюстрациядир. Гауди шарқий фасадни Исонинг туғилишига, ғарбийни — Худонинг жазолари, жанубийни бўлса, Худонинг улуғворлигига бағишланган.

Шахсий хайр-эҳсонлар ҳисобига бунёд этилган Муқаддас оила черкови меъмор ҳаётининг сўнгги йилларида унинг ягона мақсади, дарди, иштиёқи ва ғамхўрлигига айланганди. У Гуэл боғидан Саградага деярли кўчиб ўтган, қурилиш майдончасидаги кичкина хонада худди бошпанасиз инсонлардек яшаган, шогирдларидан бирортаси нон берсагина, таомланган. Архитектор бошлаган ишини тезроқ тугатиш дардида бўлган.

Унга 74 йил муҳлат берган ажал архитекторнинг жонини ўзи яратган ижод намунаси яқинида олади. Гаудини Муқаддас оила ибодатхонаси яқинидаги Тибидабо тоғлари этагида трамвай уриб юборган. Извошчилар пули ва ҳужжатлари йўқ номаълум қарияни шифохонага олиб боришдан бош тортган. У бошпанасизлар учун мўлжалланган шифохонада ўзига келмай, вафот этган. Орадан уч кун ўтгач, Гаудини қидиришни бошлашган, бироқ уни фақатгина умумий қабрга кўмилишдан қутқариб қолишган. Барселона архитектор учун кўз ёш тўкиб, мотам байроқларини кўтарган. Тобут ортидан эса бутун шаҳар қабристон томон юрган.

Бугунги кунда Гаудининг буюклиги исбот талаб қилмайди. Минглаб туристлар ҳар куни унинг биноларига “ҳужум қилиб” даҳо телба ижод намуналарининг бир бўлагини олиб кетишга интилади. Ижод аҳли унга таъзим қилиб, Гаудини “архитектура тореадори”, “тош шоири”, “рицер”, “архитектура Дантеси” дея таърифлаб келади. Юмшоқ қилиб айтганда, доим бундай бўлмаган.

Гаудининг ҳашаматли дафн маросимидан кейин уни тезда унута бошлашган. ХХ асрнинг 60 йилларига қадар Гаудининг исми бирорта архитектура тарихига оид нашрларнинг саҳифаларида ёдга олинмаган. Аммо вақт ўтиши билан авангард оқимнинг ривожланиши ва Ле Корюзенинг ҳимояси сабаб Гауди ижоди йўқликдан яна қайтиб чиқиб, 1984 йилда ЮНЕСКОнинг бутунжаҳон мероси рўйхатидан ўрин олган.

1998 йил ёзида Барселона епископи Антонио Гаудини авлиёлар қаторига қўшиш жараёнини бошлаган. У архитекторлар ва рассомлар ҳомийсига айланиши кутилмоқда. Гаудининг янги мақоми сабаб қурилиши охирига якунланмаган Sagrada familia’нинг кейинг тақдири янги босқичга чиққан.