21-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan yo‘ldan adashganitelekanalimolyotining Isroil tomonidan urib tushirilishi, Syurixda terrorchilar tomonidan portlatilgan samolyot hamda Venesuelada qoyaga urilgan samolyot oid faktlar o‘rin olgan.
Yo‘ldan adashgani Liviya samolyotining Isroil tomonidan urib tushirilishi
1973-yil 21-fevral kuni Misrning Ismoiliya shahri yaqinida Isroil Harbiy-havo kuchlariga qarashli qiruvchi samolyotlar hujumi oqibatida Boeing 727 yo‘lovchi tashuvchi samolyoti halokatga uchragan va oqibatda bortda bo‘lgan 108 kishi halok bo‘lgandi.
Samolyot Tripoli—Bing‘ozi—Qohira—Iskandariya—Bahrayn yo‘nalishi bo‘yicha reysni amalga oshirgan bo‘lib, havo kemasini turli davlatlardan bo‘lgan ekipaj jamoasi boshqarib borardi: komandir va bortmuhandis — fransiyalik, ikkinchi uchuvchi — Liviya fuqarosi. Boeing soat 12:00 Bing‘ozi aeroportiga qo‘nadi, u yerda biroz turgach, Qohira tomon parvozini davom ettira boshlaydi. Avialayner bortida 104 nafar yo‘lovchi hamda ekipajning 9 a’zosi bor edi.
Qohiraga yaqinlashgan vaqtida samolyot quyuq tuman va chang bo‘roniga duch keladi, shu sababli uchuvchilar faqat uskunalarga qarab, yo‘nalishni olishga majbur bo‘lgan. Bu ham yetmaganidek, kuchli shamol ham esa boshlagan. Soat 13:44 da komandir yo‘nalishdan adashib ketishgan bo‘lishlari mumkinligi borasida shubhaga borgan, chunki ular qo‘nishga ishora beradigan mayoqni topa olmay qolgandi. Shunday bo‘lsa-da, ular o‘zlarini Qohira g‘arbida deya hisoblab, sharq tomon uchishni davom ettirgan, aslida bo‘lsa, ular shahardan sharqda parvoz qilardi.
Soat 13:54 da 6 ming metr balandlikda Liviyaga tegishli Boeing Suvaysh kanalini kesib o‘yib, o‘sha vaqtda Isroil tomonidan egallangan Sinay yarimoroli hududiga kirib qolgan va Dimona shahridagi yadroviy markazga yo‘nalgan. Isroil radarlari darhol samolyotni payqagan va ikki daqiqadan keyin havoga mamlakat Harbiy-havo kuchlariga qarashli ikkita F-4E qiruvchisi ko‘tarilgan. Bu vaqtda Boeing Qohiradagi dispetcherga qo‘nish mayog‘ini ko‘rmayotganini aytgan, shundan keyin dispetcher 1-1,2 kilometr balandlikka qadar pastlashni maslahat bergan.
Aynan shu daqiqalarda Isroil qiruvchi samolyotlari avialaynerga yaqinlashgan. U vaqtda Liviya bayrog‘i Isroil urush holatida bo‘lgan Misrnikiga juda o‘xshab ketgani sabab vaziyat yanada keskinlashgan. Shuningdek, quyosh tushib turgani sabab yo‘lovchilar salonidagi darpardalar tushirib qo‘yilgandi, shu bois isroillik uchuvchilar yo‘lovchilarni ko‘rmagan va bu samolyot yo‘lovchi tashishga mo‘ljallanganini bilmagan. O‘z navbatida Boeing ekipaji qiruvchilarni Misrga tegishli “MiG”lar deb o‘ylagan.
Bortda yo‘lovchilarni ko‘rmagan qiruvchilarning uchuvchilari bu haqida yerga xabar bergan va u yerdan buyruq olgan — avialaynerni Refidim aviabazasiga qo‘ndirish. Isroil uchuvchilari Liviya samolyoti ekipaji bilan bog‘lanishga uringan, ammo aloqa ishlamagan. Shunda qiruvchilar qanotlarini silkitib, o‘zlarining ortidan ergashish bo‘yicha belgi bergan, qiruvchilardan biri hatto ogohlantiruvchi raketani uchirgan, Boeing ekipaji bunga javoban qo‘llari bilan buyruqni tushunganliklari haqida ishorani ko‘rsatgan.
Ta’kidlash kerakki, Qohira yo‘lovchi aeroporti shahardan g‘arbda joylashgan, aviabaza esa sharqiy qismda. Ekipaj 1,5 kilometrga qadar pastlagach, o‘zlarini aviabazaga olib ketishyapti deya xato o‘ylab, “Misr MiGlari” Qohiradan sharqqa qarab yurishni ko‘rsatdi, deb hisoblagan — dispetcherga hisobot bergach, ular g‘arbga burilgan. Bu manvoyr Isroil qo‘mondonligi tomonidan qochish deya baholangan, bundan tashqari ekipaj ogohlantiruvchi o‘qlarga javob bermagan.
Shunda Isroil qo‘mondonligi avialayner terrorchilar tomonidan olib qochilgan bo‘lishi mumkin degan xulosaga borgan, buning ustiga oldinroq “Qora sentabr” terrorchilik tashkilotidan tahdidlar kelgandi. Natijada general David Elazar o‘t ochish buyrug‘ini bergan. Qiruvchilar samolyot qanotining asoslariga o‘q yog‘dira boshlagan.
Boeing yerga qulay boshlagan va uchuvchilar samolyotni sahroga qo‘ndirishga qaror qilgan. Avialayner Suvaysh kanalidan 20 kilometr uzoqqa qulab, butunlay parchalanib ketgan. Hodisa oqibatida ikkinchi uchuvchi va to‘rt yo‘lovchi omon qolgan, 108 kishi halok bo‘lgan.
Syurixda terrorchilar tomonidan portlatilgan samolyot
Bundan 53 yil oldin 21-fevral kuni Syurix—Tel-Aviv—Gonkong yo‘nalishi bo‘yicha parvoz qilgan Swissair aviakompaniyasiga tegishli Convair 990 samolyoti terakt oqibatida halokatga uchragandi. Avialayner havoga ko‘tarilganidan 7 daqiqa o‘tib, ekipaj salon germetikligi buzilgani va aeroportida qaytayotganini xabar qiladi, ammo qaytish yo‘lida yong‘in yuzaga kelib, uchuvchilar boshqaruvni yo‘qotgan.
Samolyot Syurix aeroportidan 24 kilometr uzoqlikdagi o‘rmonga qulaydi, uning bortida bo‘lgan 47 kishining barchasi — 38 yo‘lovchi va 9 nafar ekipaj a’zosi halok bo‘lgan. Halokat falastinlik terrorchilar tomonidan tayyorlangan qurilmaning portlashi oqibatida yuz bergandi — bu Shveysariya tarixiridagi eng yirik terakt hisoblanadi.
Ekipaj bir kun oldin Syurix—Dyusseldorf—Syurix yo‘nalishi bo‘yicha parvozni amalga oshirgan. Halokat yuz bergan kunda esa ular Syurixdan Gonkongga uchishi va o‘rtada Tel-Avivga to‘xtashi kerak bo‘lgan. Mahalliy vaqt bilan soat 13:14 da SR330 sonli reys havoga ko‘tarilgan. Ammo oradan 7 daqiqa o‘tgach, soat 13:21 da uchuvchilar yerga layner germetizatsiyasi buzilgani va Syurixga qaytayotganini ma’lum qiladi. Aviadispetcher yo‘nalishni 335 darajaga burish ko‘rsatmasini bergan, shundan keyin reys Firvaldshtet ko‘li uzra aylanishni amalga oshirgan.
Soat 13:24 da ekipaj avariyaviy vaziyat e’lon qilgan va bortda yong‘in yuzaga kelganini aytib, qo‘nishga ruxsat so‘ragan. Syurixdan uchadigan barcha parvozlar bekor qilingan, ammo bortdagi vaziyat yomonlashishni davom etardi. Ekipaj kabinasida navigatsion uskunalar ishlamay qolgan, shu sababli uchuvchilar yo‘nalishni aniqlash uchun yer bilan aloqada bo‘lib turgan; bundan tashqari, bortda elektr tizimi o‘chib qolgan, kabinada qandaydir tutun paydo bo‘la boshlagan. Layner Syurix ustidan uchib o‘tgan, keyin chapga qayrilgan, aviadispetcher yo‘nalishdan adashib ketganini aytgan.
Reynning boshlanish qismiga yetib kelgan samolyot chapga og‘ishni boshlagan. Halokatdan 50 soniya oldin u yerga ma’lumot yuborishga ulgurib qolgan: “Biz qulayapmiz, barchaga alvido, barchaga alvido”. Oradan yana 6 soniya o‘tgach komandir ikkinchi uchuvchiga dvigatel quvvatini pasay
tirishni va balandlikni kuzatishni buyurgan, ammo kuchli tutut sabab mazkur buyruqlar bajarilmay qolib ketgan. Katta tezlikda yerga qulagan samolyot portlab ketgan va bir zumda mayda bo‘laklarga parchalangan. Portlash kuchini hatto Syurix institutidagi seysmograflar ham qayd etgandi.
Fojia oqibatida samolyot bortida bo‘lgan 47 kishining barchasi halok bo‘lgan. Bu Convair 990 tarixidagi eng yirik halokat edi, ammo oradan ikki yil o‘tgach Tenerifedagi halokat ko‘lami mazkur fojiadan oshib ketgan.
Tergov davomida shu kabi holat bir kun oldin Frankfurt-na-Mayn yaqinida ham yuz bergani aniqlangan. Avstriyaning Austrian Airlines aviakompaniyasiga tegishli Sud Aviation SE-210 Caravelle VI-R avialayneri Venaga uchayotganida uning yuk bo‘lmasida portlash yuz bergan. Samolyot fyuzelyajida diametrli 1,5 metrli teshik paydo bo‘lgan, biroq qolgan yuklar portlash to‘lqini energiyasini yutib yuborgani sabab bortda yong‘iz yuz bermagan. Ekipaj aeroportga qaytib, muvaffaqiyatli qo‘nishni amalga oshirgandi.
Austrian Airlines samolyoti va SR330 reysi bilan yuz bergan holatlar tergovi davomida har ikkala vaziyatda ham bombalar yukxona bo‘lmasida portlagani aniqlangan. Bombalarning o‘zi radiopriyomnik ko‘rinishida maskirovka qilingan va ularni “visotomerlar” harakatga tushirgan, ya’ni havo kemalari kerakli balandlikka chiqqanida samolyotda portlash yuz bergan.
“Visotometr”lar qoldiqlari topilib, televizor orqali namoyish etilgan, shundan keyin politsiyaga Frankfurt-na-Mayndagi qurilmalar bilan savdo qiladigan do‘kon egasi qo‘ng‘iroq qilib, teraktdan bir necha kun oldin falastinlik ikki talaba undan shu kabi qurilmalarni xarid qilganini bildirgan. Sotuvchining ko‘rsatmasi asosida ushbu ikki talaba qo‘lga olingan, so‘roqlardan keyin guruh yetakchisi — Iordaniyada yashirinib kelgan Sufian Kaddumi ham ushlangan. Aniqlanishicha, bombalar Frankfurt-na-Maynda Tel-Avivga aviapochta orqali jo‘natilgan. Bombalardan biri Swissair samolyoti bortiga chiqib qolgani mutlaq tasodif. Posilka Syurixga yetkazilishi, u yerda EI AI aviakompaniyasi samolyoti yordamida Tel-Avivga jo‘natilishi kerak edi. Ammo Isroil layneri kechikish bilan yetib kelgani bois, yukni Shveysariyaning SR300 reysi orqali yuborishga qaror qilingan.
Austrian Airlines va Swissair samolyotlarida yuz bergan portlashlar bo‘yicha mas’uliyatni Falastin Xalq ozodligi fronti tashkiloti zimmasiga olgan. Qo‘lga olingan falastinlik talabalar tez orada qo‘yib yuborilgan. 2000-yilda Shveysariya federal sudi SR330 reysidagi terakt tashkilotchilarini aniqlab bo‘lmaydi degan xulosaga kelgan.
2016-yilda ma’lum bo‘lishicha, Shveysariya hukumati Falasin terrorchilari bilan aloqaga kirishib, terakt bo‘yicha tergov ishini yopib borishni va’da qilgan, buning evaziga ular terrorchilardan Shveysariya obyektlariga hujum qilmaslikni talab qilgan.
Venesuelada qoyaga urilgan samolyot
2008-yil 21-fevral kuni Santa Barbara Airlines aviakompaniyasiga tegishli ikki turboparrakli ATR 42-300 samolyoti Venesuellaning ikki shahri — Meridadan Karakasga parvozni amalga oshirish vaqtida qoyaga borib urilgan edi. Havo kemasining bortida 43 yo‘lovchi, ikki uchuvchi va bir nafar styuardessa bo‘lgan.
Samolyot havoga ko‘tarilganidan ko‘p o‘tmay halokatga uchragan, ertasi kuni uning qoldiqlari topilgan edi, fojia oqibatida hech kim omon qolmagan.
Merida And tog‘lari tizmasida joylashgan turistik shahar bo‘lib, baland qoyalar bilan o‘ralgan, u yerdagi aeroportlarda tungi parvozlar ko‘pincha taqiqlanadi. 2008-yil 21-fevral kuni 518-sonli reys mahalliy vaqt bilan soat 17:00 da aeroportdan chiqib ketgan oxirgi samolyot edi. Ekipaj kabinasida 5 ming soatdan ortiq parvoz qilgan kapitan Aldino Garanito Gomes (36 yosh) hamda hisobida 2 ming soat parvozi bor birinchi yordamchi Denis Ferreyra Kvintal (29 yosh) bo‘lgan.
Ikki silindrga ega turboparrakli dvigatel bilan jihozlangan samolyot havoga ko‘tarilganidan ko‘p o‘tmay, “Hindular yuzi” deb ataluvchi 4 ming metr balandlikdagi qoyaga urilgan. To‘qnashuvdan oldin falokat signali kelib tushmagan.
Fuqarolik mudofaasi direktori Antonio Rivero qutqaruvchilar halokat Merida shtatining janubi-sharqida yuz berganini aniqlaganini ma’lum qilgan. Idoraning viloyat boshqarmasi boshlig‘i Xerardo Roxas qutqaruvchilar hodisa joyiga yo‘l olganini bildirgan. Tog‘li qishloq aholisi mahalliy politsiyaga samolyot qoldiqlari Paramo-de-Mukuchiesda joylashganini aytgan.
Avialayner parvozdan ko‘p o‘tmay, Meridadan 10 kilometr uzoqlikda qulab tushgandi. “Zarba yuzma-yuz bo‘lgan. Samolyot deyarli changga aylangan”, — deya e’lon qilingan Venesuelaning Globovision telekanali orqali.
Samolyot qoldiqlari orasidan “qora quti” chiqarib olingan. 2008-yil 28-iyul kuni e’lon qilingan dastlabki ma’lumotlarda keltirilishicha, ekipaj naviatsiya qurilmasi ishlamasa ham Meridani tark etgan va natijada tog‘li hududda mo‘ljalni yo‘qotib, qoyaga urilgan. Keyingi tergovlar davomida uchuvchilar majburiy bo‘lgan parvozoldi tekshiruvlaridan o‘tmagani va ruxsat etilmagan yo‘nalish bo‘yicha parvozga otlangani aniqlangan.
LagAd Aviation hisobotida qayd etilishicha, avariya parvoz uchun zarar bo‘lgan nazorat tekshiruvlari amalga oshirilmagani yoki noto‘g‘ri bajarilgani, shu sababli balandlik hamda yo‘nalishni aniqlaydigan tizim nosoz holatga kelgani sabab yuz bergan.
Izoh (0)