Dunyo aholisi 8 milliardga yetdi. Bu xavotirga sabab bo‘loladimi?
Birlashgan Millatlar Tashkilotiga ko‘ra, dunyo aholisi 15-noyabr kuni 8 milliard nafarga yetdi.
Oxirgi o‘n yillikda doimiy ravishda ommaviy ocharchilik yuzaga kelishi prognoz qilib kelingan. Endi esa dunyo aholisi ko‘payishi ortidan ekologik falokat haqida o‘ylar paydo bo‘lmoqda.
Boshqalar esa qarama-qarshi muammodan xavotirda:
Tug’ilishning pastligi sababli aholining qisqarishi sivilizatsiya uchun global isishdan ko‘ra ko‘proq xavf tug‘diradi, — deydi yaqinda Twitter’ni sotib olgan Ilon Mask.So‘nggi o‘n yillikdagi aholi o‘zgarishiga nazar tashlansa, bu o‘zaro qarama-qarshi prognozlarning hech biri to‘g‘ri emasligi ko‘rinadi.
Dunyo aholisining 6 milliarddan 7 milliardgacha o‘sishi uchun (1998-yildan 2010-yilgacha) o‘n ikki yil kerak bo‘ldi. 8 milliardlik aholi soniga yetish ham xuddi shuncha vaqt talab qildi.
Bu o‘sish ortida quyidagi jihatlar turibdi:
- uzoq umr ko‘rish;
- ovqatlanish va aholi salomatligini yaxshilash;
- chaqaloqlar o‘limi, kasallik va tug‘ruqdagi onalar o‘limining pasayishi.
Shunday qilib, global demografik inqiroz haqida yetarlicha dalillar yo‘q. Hozirgi tendensiyalarga ko‘ra, dunyo aholisi 2037-yilda 9 milliardga, 2080 va 2100-yillar oralig‘ida 10,4 milliardga yetadi.
Aholining haddan tashqari ko‘payishi ham xuddi shunday xavfli ko‘rinadi. Garchi milliardlab qo‘shimcha bosqichlar bir xil muntazamlik bilan o‘tayotgan bo‘lsa-da, dunyo aholisining o‘sish sur’ati tez pasayib bormoqda.
1963-yilda umumiy aholi soni 2,3 foizga o‘sgan. 2022-yilda u atigi 0,8 foizga o‘sdi. Bu Ikkinchi jahon urushi davridan keyingi 1950-yillardan beri eng past ko‘rsatkichdir.O‘sish sur’ati nega pasaydi?
1990—2000-yillar aholining nisbatan tez o‘sish davri bo‘ldi. O‘sha paytda tug‘ilgan bolalar endi farzand ko‘rish yoshiga yetmoqda.
1987-yilda 18 yoshdan 49 yoshgacha bo‘lgan kattalar soni 2,2 milliard bo‘lgan bo‘lsa, hozir bu ko‘rsatkich 3,6 milliardni tashkil etadi.
Ayni paytda potensial ota-onalar kichikroq oilalarni xohlamoqda. 1990-yilda ayollar o‘rtacha 3,3 nafar farzand ko‘rishni xohlagan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 2,3 nafargacha kamaygan. Bu aholi soni o‘sayotgan bo‘lsa ham, o‘sish nazoratsiz ekanligini anglatadi.
Tabiiy ravishda aholi o‘sishi har bir mintaqada turlicha bo‘ladi. 2022 va 2050-yillar oralig‘ida dunyo aholisining taxminan 50 foiz o‘sishi faqat sakkizta mamlakatda sodir bo‘ladi.
Ulardan beshtasi Afrikada (Kongo, Misr, Efiopiya, Nigeriya va Tanzaniya). Qolgan uchtasi Osiyoda (Hindiston, Pokiston va Filippin).
Hindiston kelgusi yilda Xitoyni ortda qoldirib, dunyodagi eng ko‘p aholisi bor mamlakatga aylanishi kutilmoqda.
Afrika bu yil Yevropa va Shimoliy Amerikaning umumiy aholisini ortda qoldirdi (1980-yilda hozirgi aholi sonining atigi uchdan bir qismiga ega edi). Bu dunyoga ham ekologik, ham ijtimoiy ta’sir ko'rsatadi.
Bulardan biri — atrof-muhitga salbiy ta’sir. Hindiston va Afrikadagi odamlar Amerika, Yevropa yoki Xitoydagilarga qaraganda ancha kam atrof-muhitni ifloslaydi.Boy va kambag‘al davlatlar orasida farq qanday?
BMT ma’lumotlariga ko‘ra, kambag‘al va o‘rtacha daromaddan past bo‘lgan mamlakatlar dunyo bo‘ylab karbonat angidrid chiqindilarining yettidan bir qismini hosil qiladi.
Ammo kelgusi o‘n yil ichida aholi o‘sishining 90 foizi kamroq ifloslantiruvchi mamlakatlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Aholining ko‘payishi ba’zan ekologik bosimni yomonlashtirishi mumkin. Lekin dunyo miqyosida uning o‘sishi, o‘z-o‘zidan, global isishga, turmush darajasining o‘sishiga sabab bo‘lishi haqida yetarli dalillar mavjud emas.
Aholisi nisbatan qariroq bo‘lgan jamiyatlarda ham xuddi shunday holat kuzatiladi.Dunyo aholisining uchdan ikki qismi uning soni barqaror yoki kamayib borayotgan mamlakatlarda yashaydi.
BMT hisob-kitoblariga ko‘ra, asosan boy bo‘lgan 61 mamlakatda 2022-yildan 2050-yilgacha aholi soni 1 foizga yoki undan ko‘proqqa qisqaradi.
Odamlar soni kamayib borayotgan jamiyatlar, albatta, ijtimoiy muammolarga duch keladi. Bulardan eng muhimi — mehnatga layoqatli yoshdagi odamlarning kamayishi.
Bu sivilizatsiya uchun tahdidmi yoki yo‘qmi, unchalik aniq emas. Pessimistik hisob-kitoblarga ko‘ra, Germaniya kabi boy mamlakat 2100-yilda 1950-yildagi kabi aholi soniga ega bo‘lishi mumkin.
Shunga qaramay kelgusi o‘n yillikda mehnat unumdorligini oshishi, jamiyatlar uchun kamroq ishchilar kerakligini anglatadi. Bu esa rivojlangan davlatlar uchun ham kamroq ishchi kuchi kerak deganidir.Bularning hech biri dunyo atrof-muhitning buzilishi va siyosiy to‘ntarish kabi katta muammolarga duch kelayotganini inkor etmaydi.
Ammo 8 milliard aholi demografik falokatni anglatmaydi. Buning o‘rniga, Yer aholisining o‘sishi Goldilocks lahzasini (juda tez ham, sekin ham emas) boshdan kechirayotganga o‘xshaydi.O‘zbekistondagi vaziyat
O‘zbekistonda 2022-yil 1-oktabr holatiga ko‘ra, doimiy aholi soni 35,8 million kishini tashkil etib, yil boshiga nisbatan 549,7 mingga yoki 1,6 foizga ko‘paygan.
Mamlakatda 2017-yilning mos davridan boshlab (2017-yil 1-oktabr holatida 1,2 foizlik o‘sish) o‘sish ko‘rsatkichi barqaror ravishda 0,1 foizga yuqorilagan. Birgina 2020-yilda pandemiya sababli avvalgi yilning to‘qqiz oyiga nisbatan o‘sish o‘zgarishsiz qolgan.
O‘zbekiston iqtisodiy jihatdan rivojlanayotgan davlat bo‘lgani uchun aholining o‘sish ko‘rsatkichlari doimiy yuqorilab bormoqda.
Biroq mamlakat iqtisodiy jihatdan o‘sishda davom etsa, rivojlangan davlatlar kabi bu holat ham katta ehtimol bilan yakuniga yetadi.
Maqolani tayyorlashda The Economist nashri ma’lumotlaridan foydalanildi
Foziljon Qambarov
