Дунё аҳолиси 8 миллиардга етди. Бу хавотирга сабаб бўлоладими?

Бирлашган Миллатлар Ташкилотига кўра, дунё аҳолиси 15 ноябрь куни 8 миллиард нафарга етди.

Охирги ўн йилликда доимий равишда оммавий очарчилик юзага келиши прогноз қилиб келинган. Энди эса дунё аҳолиси кўпайиши ортидан экологик фалокат ҳақида ўйлар пайдо бўлмоқда.

Бошқалар эса қарама-қарши муаммодан хавотирда:

Туғилишнинг пастлиги сабабли аҳолининг қисқариши цивилизация учун глобал исишдан кўра кўпроқ хавф туғдиради, — дейди яқинда Twitter’ни сотиб олган Илон Маск.

Сўнгги ўн йилликдаги аҳоли ўзгаришига назар ташланса, бу ўзаро қарама-қарши прогнозларнинг ҳеч бири тўғри эмаслиги кўринади.

Дунё аҳолисининг 6 миллиарддан 7 миллиардгача ўсиши учун (1998 йилдан 2010 йилгача) ўн икки йил керак бўлди. 8 миллиардлик аҳоли сонига етиш ҳам худди шунча вақт талаб қилди.

Бу ўсиш ортида қуйидаги жиҳатлар турибди:

• узоқ умр кўриш;
• овқатланиш ва аҳоли саломатлигини яхшилаш;
• чақалоқлар ўлими, касаллик ва туғруқдаги оналар ўлимининг пасайиши.

Ҳисоб-китобларга кўра, Ер аҳолиси COVID-19 пандемиясида ҳам ўсишда давом этди. Пандемияда вирус сабабли тахминан 16-28 миллион нафар одам ҳалок бўлган. Бу ўша пайтдаги барча ўлимларнинг бешдан бир қисмини ташкил қилади.

Шундай қилиб, глобал демографик инқироз ҳақида етарлича далиллар йўқ. Ҳозирги тенденцияларга кўра, дунё аҳолиси 2037 йилда 9 миллиардга, 2080 ва 2100 йиллар оралиғида 10,4 миллиардга етади.

Аҳолининг ҳаддан ташқари кўпайиши ҳам худди шундай хавфли кўринади. Гарчи миллиардлаб қўшимча босқичлар бир хил мунтазамлик билан ўтаётган бўлса-да, дунё аҳолисининг ўсиш суръати тез пасайиб бормоқда.

1963 йилда умумий аҳоли сони 2,3 фоизга ўсган. 2022 йилда у атиги 0,8 фоизга ўсди. Бу Иккинчи жаҳон уруши давридан кейинги 1950 йиллардан бери энг паст кўрсаткичдир.

Ўсиш суръати нега пасайди?

1990—2000 йиллар аҳолининг нисбатан тез ўсиш даври бўлди. Ўша пайтда туғилган болалар энди фарзанд кўриш ёшига етмоқда.

1987 йилда 18 ёшдан 49 ёшгача бўлган катталар сони 2,2 миллиард бўлган бўлса, ҳозир бу кўрсаткич 3,6 миллиардни ташкил этади.

Айни пайтда потенциал ота-оналар кичикроқ оилаларни хоҳламоқда. 1990 йилда аёллар ўртача 3,3 нафар фарзанд кўришни хоҳлаган бўлса, 2022 йилда бу кўрсаткич 2,3 нафаргача камайган. Бу аҳоли сони ўсаётган бўлса ҳам, ўсиш назоратсиз эканлигини англатади.

Табиий равишда аҳоли ўсиши ҳар бир минтақада турлича бўлади. 2022 ва 2050 йиллар оралиғида дунё аҳолисининг тахминан 50 фоиз ўсиши фақат саккизта мамлакатда содир бўлади.

Улардан бештаси Африкада (Конго, Миср, Эфиопия, Нигерия ва Танзания). Қолган учтаси Осиёда (Ҳиндистон, Покистон ва Филиппин).

Ҳиндистон келгуси йилда Хитойни ортда қолдириб, дунёдаги энг кўп аҳолиси бор мамлакатга айланиши кутилмоқда.

Африка бу йил Европа ва Шимолий Американинг умумий аҳолисини ортда қолдирди (1980 йилда ҳозирги аҳоли сонининг атиги учдан бир қисмига эга эди). Бу дунёга ҳам экологик, ҳам ижтимоий таъсир кўрсатади.

Булардан бири — атроф-муҳитга салбий таъсир. Ҳиндистон ва Африкадаги одамлар Америка, Европа ёки Хитойдагиларга қараганда анча кам атроф-муҳитни ифлослайди.

Бой ва камбағал давлатлар орасида фарқ қандай?

БМТ маълумотларига кўра, камбағал ва ўртача даромаддан паст бўлган мамлакатлар дунё бўйлаб карбонат ангидрид чиқиндиларининг еттидан бир қисмини ҳосил қилади.

Аммо келгуси ўн йил ичида аҳоли ўсишининг 90 фоизи камроқ ифлослантирувчи мамлакатлар ҳиссасига тўғри келади. Аҳолининг кўпайиши баъзан экологик босимни ёмонлаштириши мумкин. Лекин дунё миқёсида унинг ўсиши, ўз-ўзидан, глобал исишга, турмуш даражасининг ўсишига сабаб бўлиши ҳақида етарли далиллар мавжуд эмас.

Аҳолиси нисбатан қарироқ бўлган жамиятларда ҳам худди шундай ҳолат кузатилади.Дунё аҳолисининг учдан икки қисми унинг сони барқарор ёки камайиб бораётган мамлакатларда яшайди.

БМТ ҳисоб-китобларига кўра, асосан бой бўлган 61 мамлакатда 2022 йилдан 2050 йилгача аҳоли сони 1 фоизга ёки ундан кўпроққа қисқаради.

Одамлар сони камайиб бораётган жамиятлар, албатта, ижтимоий муаммоларга дуч келади. Булардан энг муҳими — меҳнатга лаёқатли ёшдаги одамларнинг камайиши.

Бу цивилизация учун таҳдидми ёки йўқми, унчалик аниқ эмас. Пессимистик ҳисоб-китобларга кўра, Германия каби бой мамлакат 2100 йилда 1950 йилдаги каби аҳоли сонига эга бўлиши мумкин.

Шунга қарамай келгуси ўн йилликда меҳнат унумдорлигини ошиши, жамиятлар учун камроқ ишчилар кераклигини англатади. Бу эса ривожланган давлатлар учун ҳам камроқ ишчи кучи керак деганидир.Буларнинг ҳеч бири дунё атроф-муҳитнинг бузилиши ва сиёсий тўнтариш каби катта муаммоларга дуч келаётганини инкор этмайди.

Аммо 8 миллиард аҳоли демографик фалокатни англатмайди. Бунинг ўрнига, Ер аҳолисининг ўсиши Goldilocks лаҳзасини (жуда тез ҳам, секин ҳам эмас) бошдан кечираётганга ўхшайди.

Ўзбекистондаги вазият

Ўзбекистонда 2022 йил 1 октябрь ҳолатига кўра, доимий аҳоли сони 35,8 миллион кишини ташкил этиб, йил бошига нисбатан 549,7 мингга ёки 1,6 фоизга кўпайган.

Мамлакатда 2017 йилнинг мос давридан бошлаб (2017 йил 1 октябрь ҳолатида 1,2 фоизлик ўсиш) ўсиш кўрсаткичи барқарор равишда 0,1 фоизга юқорилаган. Биргина 2020 йилда пандемия сабабли аввалги йилнинг тўққиз ойига нисбатан ўсиш ўзгаришсиз қолган.

Ўзбекистон иқтисодий жиҳатдан ривожланаётган давлат бўлгани учун аҳолининг ўсиш кўрсаткичлари доимий юқорилаб бормоқда.

Бироқ мамлакат иқтисодий жиҳатдан ўсишда давом этса, ривожланган давлатлар каби бу ҳолат ҳам катта эҳтимол билан якунига етади.

Мақолани тайёрлашда The Economist нашри маълумотларидан фойдаланилди