14-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan umri davomida irqchilikka qarshi faol kurashgan Martin Lyuter King, Karib inqirozining boshlanishi va Artur Konan Doyl tomonidan Sherlok Holms hikoyalari yozilishiga oid faktlar o‘rin olgan.
“Bu millat biror kun qaddini rostlab olishiga ishonaman”
1964-yilning 14-oktabr kuni Martin Lyuter King tinchlik bo‘yicha Nobel mukofotiga loyiq ko‘rilgan edi. Irqchilikka qarshi kurashgan Kingning hayoti qanday kechgandi? U nima sababdan o‘ldirilgan edi? Quyida shu haqda bayon qilamiz.
Martin Lyuter King 1929-yilning 15-yanvarida Jorjiya shtatining Atlanta shahrida dunyoga kelgan. 18 yoshga to‘lganida Martin rohib martabasiga ega bo‘lib, Atlantadagi baptistlar (protestantlik yo‘nalishlaridan biri — tahr.) cherkovi ruhoniysiga aylanadi. Martin Lyuter Kingning ismi birinchi marta 1956-yilda keng ommaga taniladi, o‘shanda u Alabama shtatidagi irqchilar harakatiga qarshi ommaviy marshga boshchilik qilgandi.
King oliy ma’lumotli va zakovatli inson bo‘lgani bois irqiy kamsitishlarda AQSHdagi o‘tkir tengsizlik va ijtimoiy muammolarni ko‘rgan. Martin bir necha bor irqchilik deya baholagan holatlariga ish tashlashlarni tashkil etishda va qonun buzishda ayblanib, hibsga olingan.
1957-yilning yanvarida King afro-amerikalik aholining fuqarolik huquqlari uchun kurashish maqsadida tuzilgan “Janubiy xristian yetakchilik konferensiyasi” tashkiloti rahbarligiga saylangan. 1960-yilda King Javaharlal Neruning taklifiga binoan Hindistonga tashrif buyurib, Maxatma Gandi ta’limotini o‘rgangan.
O‘z chiqishlari bilan u tenglikka tinch yo‘l bilan erishishga chaqirgan. Uning nutqlari jamiyatga fuqarolik huquqi harakatlari uchun energiya bergan — marshlar, iqtisodiy boykotlar, qamoqxonalarga ommaviy ketishlar bo‘lgan.
Kingning eng mashhur nutqi — “Mening orzum bor”ni 1963-yilda Vashingtondagi marshda so‘zlagan. O‘shanda tinch o‘tkazilgan norozilik namoyishiga 200-300 mingga yaqin odam Linkoln memoriali oldiga to‘plangan edi.
“Bir kun kelib bu millat qaddini rostlab, o‘z tamoyilining asl ma’nosiga ko‘ra yashashini orzu qilaman: ‘Biz barcha insonlar teng yaratilgani aniq deb bilamiz’… Mening to‘rt farzandim teri rangiga qarab emas, balki shaxsiy fazilatlariga ko‘ra baholanadigan yurtda yashaydigan kun kelishini orzu qilaman”, — degan edi King.
Kingga nisbatan birinchi suiqasd 1958-yilning sentabrida amalga oshirilgan. Garlemda u o‘zining “Ozodlikka qadam” nomli kitobi taqdimotini o‘tkazgan va kitob nusxalariga imzo chekayotgan bo‘lgan. Shu vaqt qora tanli ayol kelib, unga qog‘oz kesadigan pichoq bilan tashlangan va sanchib olgan. Ayol zudlik bilan qo‘lga olingan, tintuv vaqtida politsiyachilar uning sumkasidan pistolet topgan.
Pichoq uchi Kingning aortasi yonidan o‘tib ketgan. Uch soat davomida amalga oshirilgan jarrohlik amaliyotida birgina noto‘g‘ri harakat uning o‘limiga sababchi bo‘lishi mumkin edi. Ammo operatsiya muvaffaqiyatli o‘tgan va o‘n kundan keyin King suiqasddan keyingi birinchi matbuot anjumanini o‘tkazgan. O‘shanda u “o‘ziga pichoq sanchgan missis Izola Karriga nisbatan hech qanday qahrni” his qilmayotganini va “odamlar unga shubhasiz yordam ko‘rsatishiga” umid qilishini aytgan. Ayol ruhiy kasallar shifoxonasiga yuborilgan.
1968-yilning mart oyida King Memfisga (Tennessi shtati) borib, u yerda chiqindi tashuvchi qora tanli ishchilarning ish tashlashini qo‘llab-quvvatlagan. Ishchilar 1968-yilning 11-fevral kuni teng to‘lanmayotgan ish haqi va ish sharoitiga norozilik bildirib, namoyish o‘tkazgan. U vaqtlarda qora tanli ishchilarga oq tanlilarga nisbatan ancha kam haq to‘langan. Bundan tashqari, qora tanlilar noqulay ob-havo sabab uyida qolgudek bo‘lsa, oq tanli hamkasblaridan farqli o‘laroq o‘sha kunga maosh olmagan. Shu bois qora tanli ishchilar turli bo‘ron va yog‘ingarchiliklarda ham ishga chiqishga majbur bo‘lgan.28-mart kuni King norozilik marshiga boshchilik qiladi, biroq u politsiya tomonidan kuch ishlatilgan holda tarqatib yuboriladi. “Agarda men zo‘ravonlik sodir bo‘lishini bilganimda, ushbu marshni bekor qilgan bo‘lardim”, — deya afsuslangan King.
Yangi marsh aprel oyiga rejalashtirilgan. 3-aprel kuni King yana Memfisga yo‘l olgan. Samolyot kechib havoga ko‘tarilgan. Parvozdan oldin uchuvchi yo‘lovchilardan uzr so‘ragan: “Sizlardan kechirim so‘rayman, gap shundaki, biz bilan doktor Martin Lyuter King uchmoqda. Shu sababli barcha yuklarni tekshirishga majbur bo‘ldik. Samolyotga hech narsa bo‘lmasligiga ishonch hosil qilish uchun barchasini yaxshilab tekshirdik. Parvozdan oldin kechasi bilan samolyot yaxshilab qo‘riqlangan”.
Kechasi Memfisdagi cherkovda so‘zga chiqqan King buni eslab, ovoz chiqargan holda hayot va o‘lim haqida mushohada qila boshlagan:
“Mana, men Memfisga yetib keldim. Bu yerda menga tahdid borligini, nosog‘lom oq tanli inilarimiz menga biror narsa qilishi mumkinligini aytishmoqda. Endi nima sodir bo‘lishini bilmadim. Oldinda bizni og‘ir kunlar kutib turibdi… Hamma qatori men ham uzoq umr ko‘rishni xohlayman. Uzoq umr ko‘rishning o‘ziga yarasha afzalliklari bor. Ammo hozir meni bu tashvishga solmayapti. Faqatgina Xudoning irodasini amalga oshirsam deyman. U menga tog‘ga ko‘tarilish imkonini berdi. U yerdan va’da qilingan yerni ko‘rdim. Balki u yerga sizlar bilan birga tushmasman, ammo biz xalq sifatida ushbu va’da qilingan yerga erishamiz. Mana, bugun kechasi men baxtliman. Meni hech narsa tashvishga solmayapti. Hech kimdan qo‘rqmayman…”.
King odatda qora tanlilarga tegishli dahalardagi mehmonxonalarda tunash uchun qolgan. Bu safar ham u shunday yo‘l tutib, tadbirkor Uolter Beyliga tegishli “Loreyn” motelida to‘xtagan. 4-aprel kun bo‘yi King xonasidan chiqmay, ishlari bilan shug‘ullangan. Uni va yordamchilarini mahalliy ruhoniy kechki ovqatga taklif qilgan. King nomeridan chiqqan va zinada do‘sti Ralf Abernetlini kutib qolgan.
Mehmonxona oldidagi avtoturargohda King kechki ovqatda musiqa chalishi kerak bo‘lgan Bent Branchni ko‘rgan. “Ben, o‘tirishda ‘Xudoyim, meni qo‘limdan tut’ni ijro etib bergin. Men uchun imkon boricha yaxshiroq chalgin”, — degan. Shundan so‘ng u chalqanchasiga yiqilgan.
Miltiqdan uzilgan o‘q uning o‘ng bo‘ynidan kirib, bo‘yin umurtqasini va pastki jag‘ini yorib chiqib ketgan. Bir necha daqiqa ichida u operatsiya stoliga yetkazilgan, biroq Kingning hayotini saqlab qolishning imkoni bo‘lmagan.
King o‘ldirilganidan ikki oy o‘tgach, Londonda Jeyms Erl Rey hibsga olingan. Sudya chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lsa, uning jasozini yengillatishga va’da bergan, biroq 99 yilga ozodlikdan mahrum etilgani haqida hukm o‘qilishi bilan u Kingni o‘ldirmaganini ma’lum qilgan.
Karib inqirozi boshlangan kun
1962-yilning 14-oktabrida AQSHga tegishli razvedkachi samolyot Kubada sovet raketalarini payqab qoladi. Bu Karib inqirozining boshlanishi edi. Aynan shu sabab SSSR va AQSH yadroviy urush yoqasiga kelib qolgandi.
“Anadir” nomli operatsiyaning maqsadi maxfiy ravishda AQSH hududiga yetib boradigan o‘rta masofaga mo‘ljallangan raketalarni Kubaga joylashtirish bo‘lgan. SSSRning o‘sha vaqtdagi rahbari Nikita Xrushchyov ushbu harakatlarni Amerika tomonidan Turkiyada “Yupiter” raketalari joylashtirilganida javob sifatida amalga oshirgan.
“Anadir” — Chukotka avtonom okrugining ma’muriy poytaxti nomi bo‘lib, operatsiyaga maskirovga uchun berilgan va harbiylar ham kemalar Kubaga yaqinlashganida xabar topgan: “Qayerga ketayotganimizni bilmas edik. Operatsiya nomi ‘Anadir’ edi. Chang‘ilar, qalin qalpoqlarni o‘zimiz bilan ovolgandik. La-Manshdan o‘tganimizda paketni ochishdi va unda Kuba haqida tarixiy ma’lumotnoma bor edi, xolos. Qog‘ozda keyingi paketni qachon ochish kerakligi yozilgandi. Sargas dengizida qaysi portga borishimiz kerakligidan xabar topdik”, — deya eslaydi o‘sha vaqtdagi voqealar ishtirokchisi, keyinchalik SSSR mudofaa vaziriga aylangan Dmitriy Yazov.
Kemalarda o‘rta masofaga mo‘ljallangan R-12 ballistik raketalari yashirin ravishda Kubaga yetkazilgan, biroq Amerika razvedkachi samolyoti tomonidan tezda aniqlangan. Jahl otiga mingan AQSH prezidenti Jon Kennedi Kubani dengizdan qamalga olgan, amerikalik harbiylar prezidentga raketalarni havodan yo‘q qilish yoki Kubaga qarshi keng ko‘lamli operatsiya boshlashni maslahat bergan. Biroq sovet kemalarining orolga kelishiga qarshilik ko‘rsatish maqsadida qamal bilan cheklanish bo‘yicha qaror qabul qilingan.
Qamalning o‘zi de-fakto urush akti hisoblansa-da, amerikalik harbiylar prezident buyrug‘isiz o‘t ochmasligi kerak edi. Shu bilan birga, Kennedi xalqqa murojaatida zarurat tug‘ilsa, SSSR harakatlari “har qanday vositalar bilan to‘xtatilishini” ma’lum qilgan.
Amerikalik tadqiqotchi Pol Bern o‘zining “Kuba raketa inqirozi: urush ostonasida” nomli kitobida sovet raketalari jangovar shay holatga keltirilganda, “Ular Amerika shaharlarini bir necha daqiqada yo‘q qilib tashlashi mumkin edi. Hatto Vashington ham xavf ostida edi. Naqadar uzoqda deb o‘ylangan Sovuq urush Amerika ostonasida turardi”.
SSSR rahbariyati esa bu vaqtda Kubaga raketalar yuborilganini rad etgan. Sovet Ittifoqining BMTdagi doimiy vakili Valerian Zoringa savol berilganida, uning o‘zi raketalar joylashtiruvidan xabardor emasligi ayon bo‘lgan va noqulay vaziyatga tushib qolgan. Raketalar Kubaga joylashtirilganini yaxshi bilgan SSSR tashqi ishlar vaziri Andrey Gromiko Kennedi bilan suhbatda yuqoridagi gaplarni qaytargan.
Kennedi rad etib bo‘lmas dalillarga — Ozodlik orolidagi raketalar joylashgan hudud fotosuratlariga ega edi. Amerika tomoni Zorinning chiqishidan keyin BMTda aynan shularni namoyish etgan. Tarixchilarning ta’kidlashicha, AQSH tomonidan kuch ishlatilishi dunyoni yadroviy urush yoqasiga olib kelishi kerak bo‘lgan. 1962-yilning oktabr oxirlarida Kubaning sharqiy qismida Amerikaning U-2 razvedkachi samolyoti urib tushirilgan, bu esa vaziyatni yanada keskinlashtirgan.
Ta’sirchan Nikita Xrushchyov ham buni yaxshi tushungan va Kennediga maktubida murosaga kelish imkoniyatlari haqida gapirgan. AQSH Turkiyadagi raketalarini olib ketsa, shuningdek, Kubaga hujum uyushtirilmaslikka va’da bersa, o‘z raketalarini olib ketishini bildirgan. AQSH ham murosani tanlagan va 13 kun davom etgan inqiroz hal etilgan edi.
Konan Doyl Sherlok Holmsni nega o‘ldirgan edi?
Aynan Sherlok Holms va uning hamkasbi doktor Vatson o‘z yaratuvchisining nomini tarixga muhrlagan. Ular eng ko‘p ekranlashtirilgan qahramonlar sifatida hatto Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan — 210 dan ortiq film va seriallar.Holms kambag‘al shifokor Konan Doylni sayyorada eng ko‘p haq to‘lanadigan yozuvchiga aylantirgan. Shu sababli Doyl o‘zining qahramonini yomon ko‘rganiga va Gogolning Taras Bulbasi kabi “O‘zim dunyoga keltirdimmi, o‘zi o‘ldiraman!” qabilida yo‘l tutganiga ishonish qiyin. U Sherlokni Shveysariyadagi Reyxenbax sharsharasidan “uloqtirib yuborgan”. 1988-yilda “halokat” joyiga izquvarga atab birinchi haykal o‘rnatilgan. Keyinroq bu turdagi haykallar London, Edinburg, Moskva va boshqa shaharlarda ham paydo bo‘lgan.
Rassom o‘rniga shifokorlikni tanlagan
Yumshoq qilib aytganda, Konan Doyl noshud farzand bo‘lgan. Uning qarindoshlari yigitcha oilaviy an’anani davom ettirishiga umid qilgan. U otasi, bobosi yoki onasining amakisi Maykl Edvard Konan kabi taniqli rassom bo‘lishi kerak edi.
Ammo yigitcha kollejdan keyin Edinburg universiteti Tibbiyot fakultetiga o‘qishga kirgan. U yerda Doyl Jeyms Barri (Piter Pen haqidagi hikoyalar muallifi) va Robert Lyuis Stivenson (“Xazinalar oroli”) kabi bo‘lajak mashhurlar bilan tanishgan. Uchinchi bosqichda o‘qib yurganida Artur jurnalda o‘zining birinchi “Sesass vodiysi siri” nomli hikoyasini chop ettirgan. Qalam haqiga berilgan uch gineya uning uchun yaxshigina rag‘batga aylangan. Oila qashshoqlikda kun kechirar, rassom ota esa ichkilikka ruju qo‘ygandi.
Tibbiyot bakalavri diplomini olgan Konan Doyl shifokorlik amaliyoti bilan shug‘ullangan, oila qurgan. Ammo tibbiyot kam daromad keltirgan, oilaviy budjetni yangi hikoyalarga to‘langan gonorarlar qoplab kelgan. “Uylanganimdan bir yil o‘tib, bir umr hikoya yozsam ham, mashhurlikka erishmasligimni tushunib yetdim. Buning uchun kitob muqovasida ismingiz bo‘lishi kerak ekan”, — deya tan olgan u o‘z avtobiografiyasida.
Shuhratparast yozuvchi “Jon Smit tarixi” romanini yozib, uni nashriyotga yuborgan, ammo qo‘lyozma pochtada yo‘qolib ketgan. U qariyb ikki yil davomida Dikkensga taqlid qilib “Gerdlstondagi savdo uyi” romanini yozgan. Bu safar pochta yaxshi ishlagan. Ammo barcha nashriyotlar qo‘lyozmani “zerikarli” deya qaytargan. Muallif uni bir necha yildan keyin, mashhurlikka erishganida chop etishga muvaffaq bo‘lgan.
Qahramonlar prototipi kim edi?
Bu orada 26 yoshli Artur e’tiborini xalq orasida ommalashib borayotgan detektiv janriga qaratadi. G‘arbda ushbu janrning asoschisi Edgar Po edi. Sherlok Xolms paydo bo‘lgan sana aniq ma’lum. 1866-yilning 8-martida doktor “Chigal o‘ram” povestini boshlaydi. Uzoq Amerikada bu vaqtda ko‘p xotinli mormonlar yaxshi bir insonning kelinini o‘ldiradi. Uzoq yillardan keyin jabrlanuvchi Angliyada ularni topadi va o‘ldiradi. Politsiya jinoyatchini topishga qodir emas. Buni konsultant-izquvar Sheridan Houp (Houp — “umid” degani bo‘lib Artur talabaligida Arktikada shu nomli kemada suzgan) amalga oshiradi. Voqeani uning do‘sti doktor Ormond Saker yozib olgan. Aprel oyida yakunlangan qissa “Arg‘on jiloli etyud” nomini olgan. Muallif bosh qahramonlar ismini ham o‘zgartirgan — Sherlok Holms va doktor Vatson.
Kollejda Konan Doylning Patrik Sherlok ismli kursdoshi bo‘lgan. Artur aynan uning ismidan foydalangan. Familiyani esa amerikalik shifokor Oliver Vendall Holmsdan olgan. Holms o‘sha yili AQHdan Britaniyaga Edinburg universitetining faxriy darajasini olish uchun kelgandi.
Doktorga ism topish esa juda oson kechgan. Portmut adabiy jamiyatida Artur bilan Jeyms Vatson ham bo‘lgan. “Labi tirtiq odam” hikoyasida bekorga xotini uni Jeyms deb chaqirmaydi.
Konan Doyl hikoyalarini to‘plab alohida kitob shaklida chiqarish va bu orqali mo‘maygina pul ishlab olish niyatida bo‘lgan. Afsuski, uchta nashriyotning barchasi uning birinchi hikoyasini chop etishdan bosh tortgan. To‘rtinchisi qo‘lyozmani qabul qilgan. Faqat bir yildan keyin chop etish sharti bilan, chunki bozoda arzon adabiyot ko‘p bo‘lgan. Arturga 25 funt to‘lashni va’da qilishgan. O‘z ismi muqovada turishini istagan Konan Doyl bunday arzon narxga rozi bo‘lgan. Qissa boshqa mualliflar nomi bilan birga chop etilgan va u mashhurlikka erishmagan.
Konan Doylga mashhurlik keyingi yilda kelgan. Britaniyada detektivga ixtisoslashgan Strand Magazine jurnali yozuvchini xususiy izquvar haqida bir nechta hikoya yozishga ko‘ndirgan. O‘quvchilar bundan hayratga tushgan. Jurnal tiraji 2,5 barobarga oshib ketgan. Muharrir yangidan yangi detektivlarni talab qilib, yaxshigina haq to‘lagan. Ikki yilda Artur Holms va Vatson haqida 24 ta hikoya yozgan. O‘sha vaqtda u onasiga “Oxir-oqibat Holmsni o‘ldirish haqida o‘ylayapman, chunki u meni ancha muhim ishlardan chalg‘ityapti”, deya tan olgan. U klassik bo‘lishni, jiddiy romanlar muallifiga aylanishni istagan. Ona esa “Bunga hadding sig‘maydi!”, deya qarshilik ko‘rsatgan.
Ammo o‘g‘li buni amalga oshirgan. 1893-yilda “Holmsning so‘nggi ishi” hikoyasi bilan katta nuqta qo‘ygan. Olijanob izquvar professor Moriarti bilan jangda vafot etadi. Mazkur obraz ham tasodifan paydo bo‘lmagan. Kollejda bolakayni aka-uka Moriartilar xafa qilib kelgan. Yillar o‘tgach, u yigitlardan o‘ziga xos tarzda qasos olgan.
Angliya shokda edi. O‘quvchilar yozuvchining uyiga bostirib kela boshlagan. Ular Holms va Vatson haqidagi hikoyalar davomini talab qilgan. Mish-mishlarga ko‘ra, shaxsan qirolicha Viktoriya izquvar haqida gapirgan. Ammo Konan Doyl sakkiz yil davomida uni “tiriltirmagan”.
1901-yilning avgustidan 1902-yilning apreliga qadar Strand Magazine “Baskerviley iti”ni chop etgan. Ammo undagi voqealar Holms va Moriarti to‘qnashuvidan yarim yil oldin ro‘y bergan. Mazkur hikoya sabab Konan Doyl XX asr boshlaridagi eng ko‘p haq to‘lanadigan yozuvchiga aylangan. 1903-yilda esa “Bo‘sh uy” hikoyasi paydo bo‘lgan. Unda Vatson halok bo‘lgan do‘stiga duch kelib, hushini yo‘qotadi…
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)