Joriy yilning 22-avgust kuni prezident Shavkat Mirziyoyev tadbirkorlar bilan uchrashdi. O‘zaro muloqotda soliq va boshqa tizimlardagi bir qancha yangiliklar e’lon qilindi. Muammolar aytildi va ularga yechim topilishi ta’kidlandi. “Daryo” muxbiri Islombek Umaraliyev iqtisodchi Abdulla Abduqodirov bilan mazkur muloqotda muhokama qilingan dolzarb masalalar to‘g‘risida suhbatlashdi.
— Abdulla aka, siz ham prezident va tadbirkorlar muloqotida ishtirok etdingiz. Taassurotlar qanday bo‘ldi, uchrashuv kutganingizdek o‘tdimi?
— Menimcha, uchrashuv kutilgandan ortiq bo‘ldi. Bu ko‘pirtirib gapirish emas. Negaki, bu gal faqatgina individual masalalardan ko‘ra, tizimli muammolarga ko‘proq e’tibor qaratildi. Albatta, jarayonga Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, Savdo-sanoat palatasi yaxshi tayyorgarlik ko‘rgani sezildi.
— Muloqotda prezident kichik tadbirkorlik korxonalarini toifalarga ajratilishini ma’lum qildi. Bu qaror qanchalik samarador deb o‘ylaysiz?
— Shu paytgacha kichik va o‘rta biznes deyaverar edik-u, o‘zi unga nimalar kiradi, farqi qanaqa, mikrofirma nima degan gaplar bo‘lmasdi. Bu yerda klassifikatsiya haqida gap ketayotgani yo‘q. Agar biz aniqlik kiritsak, masalan, mikrofirma bilan o‘rta korxona orasida ancha farq bor. Shuning uchun iqtisodiy-ma’muriy siyosatni belgilaganda, bu firmalar o‘rtasidagi farqqa katta e’tibor berilishi kerak.
Prezident ham ma’ruzasida: “o‘zi bir kunda 5 million so‘mlik savdo qilsa, ming so‘mlik chekni bermagani uchun unga 5 million so‘m “shtraf” solish qanchalik to‘g‘ri”, deb aytib o‘tdi.
Mazkur klassifikatsiya orqasida mikrofirma, kichik va o‘rta firmaga bo‘lgan iqtisodiy, siyosiy va ma’muriy munosabat o‘zgarishi kutilyapti. Bu oddiy gap emas. Buning orqasida u firmalarni soliqqa tortish, ma’muriy choralar ko‘rish tartiblari, buxgalteriya hisobotidagi talablar o‘zgaradi.
— Muloqotda 2023-yildan boshlab, qo‘shilgan qiymat solig‘i 15 foizdan 12 foizga pasaytirilishi aytildi. Bu o‘zgarish biznes uchun qanchalik muhim edi?
— QQS masalasi 2019-yildan beri turli muhokamalarga sabab bo‘lib keladi. Boshida QQS 20 foiz qilib belgilangandi. Buni shaxsan men ham qo‘llab-quvvatlaganman. Nega deganda, sobiq moliyachi sifatida juda qo‘rqamanki, davlat byudjet daromadlarida kollapsga, ya’ni keskin kamayishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Tajriba ko‘rsatdi, o‘tgan yili QQS 15 foizga tushirilgach, daromadlar hajmi oshdi. O‘ylaymanki, QQS 12 foizga pasayishi iqtisodiy faollik oshgani hisobiga byudjetga katta zarar yetkazmaydi. Qolaversa, tadbirkorlar uchun ham juda katta yordam bo‘ladi.
Nega QQSga ko‘p e’tibor beriladi? Birinchidan, kichik va o‘rta korxonalarning aksariyati uchun QQS “oborot” solig‘iga aylangan. Ilgari 4-5 foiz aylanmadan olinadigan soliq to‘lab yurgan tadbirkor, birdaniga 20 foiz, ma’lum vaqtdan so‘ng 15 foiz “oborot” solig‘i to‘lashiga to‘g‘ri keldi. Bu barcha sohalarni qamrab oldi. Oqibatda kundalik iste’mol mahsulotlariga bo‘lgan talab saqlanib qolsa-da, sanoat mahsulotlariga bo‘lgan talab keskin kamaydi. Iste’mol strukturasi butkul o‘zgardi.
Biz hadeb iqtisodiy siyosatdan gapiraveramiz-ku, lekin davlat birinchi o‘rinda ijtimoiy siyosatga kuchliroq e’tibor qaratishi kerak. Masalan, AQSH Federal tizimining asosiy vazifasi qilib narx-navo darajasini ushlab turish ko‘rsatilgan. Demak bu asosan ijtimoiy masala. Ikkinchi vazifa sifatida esa ishsizlik darajasini tushirmaslik belgilangan. Qarang, butun iqtisodiy siyosat ishsizlik darajasini nazorat qilishga qaratilgan. Demak, jamiyatdagi asosiy ijtimoiy ko‘rsatgichlar – ishsizlik darajasi, real daromadlar, ijtimoiy to‘lovlar hajmidir. Bularning hammasi bir-birga bog‘liq bo‘lgan eng kuchli ko‘rsatgichlar hisoblanadi. Biz ham sekin-asta shu tizimga o‘tishimiz kerak. Aniq ijtimoiy terminlarni gapiradigan vaqt keldi.
— Eng muhim masala– qonun ustuvorligi. Bu haqda prezident bir necha bor ta’kidlagan. Misol uchun, o‘tgan yilgi tadbirkorlar bilan uchrashuvda ham respublikada qonunlar ishlashi zarurligiga alohida urg‘u berilgan. Nima deb o‘ylaysiz, Yangi O‘zbekistonda qonun ustuvorligi ta’minlanyaptimi?
— Agar jamiyat tayyor bo‘lmasa, zo‘r qonunlar chiqarilsa ham ishlamaydi. O‘zgarishlar jamiyatning o‘ziga bog‘liq. Ko‘pgina o‘zgarishlarga jamiyatning o‘zi sababchi bo‘lishi, ongi yetib kelishi kerak. Masalan, sizni “GAI” to‘xtatib falon qonunni buzdingiz, “shtraf” to‘laysiz desa, sizning birinchi qiladigan reaksiyangiz aka, kelishsak bo‘ladimi, deysiz. Bu qonunni buzish-ku! Yoki ko‘chada haydovchilarga e’tibor bering. Qaysi biri yo‘l harakati qoidalariga qoyil qoladigan darajada amal qilyapti? Demak, bu muammo bizning qonimizga singib ketgan. Qonunga hurmatsizlik o‘zimizdan boshlanadi. Lekin biz nimagadir tepadagilarni aybdor qilib ko‘rsataveramiz. Har bir inson qonunga hurmatni o‘zidan boshlasin. Ana undan keyin yuqoridan talab qilsak bo‘ladi.
Katta iqtisodiy yutuqlarga katta ishlab chiqaruvchilar bilan erishish mumkin. Kichik va o‘rta biznes siljish beradi, lekin u siljish 10-15 yilga cho‘zilishi mumkin. Bizda yirik bizneslarga ko‘p va katta imtiyozlar beriladi. Bir hisobdan yirik sanoat vakillari kuchayishini istaymiz, ular xalqaro maydonga chiqsin, deymiz. Lekin ularga alohida sharoit yaratib berish jamiyatda tenglik huquqini buzish bilan barobar. Ya’ni qonun bilan qilinyapti, ammo u qonunning orqasida turgan ijtimoiy adolat buzilyapti.
Imtiyozlar masalasi ham sodda narsa emas. Aslida eng boy korxonalar QQS to‘lamaydi. Bu albatta, ijtimoiy adolat nuqtayi nazaridan juda ham yomon narsa. Bunday imtiyozlarni qayta ko‘rib chiqishimiz va yo‘q qilishimiz lozim. Buning uchun juda katta ijtimoiy-iqtisodiy va ma’muriy iroda kerak. Aslida mana shu iroda bizga yetishmay turibdi.
Bunday imtiyozlarni jamiyatga bo‘lgan zararini iqtisodiy hisobotlarda to‘liq ochib berilishi shart. Bu haqda ko‘p gapirishimiz, jamiyatga va rahbariyatga yetkazishimiz lozim.
— Prezident bilan muloqotda ham iqtisodchi, ham tadbirkor sifatida qanday takliflarni aytdingiz?
— O‘zim 20 tadan ortiq taklif berdim. Masalan, hozirda nafaqat qishloq xo‘jaligiga doir bo‘lmagan yerlar, balki qishloq xo‘jaligi yerlarini ham xususiylashtirishga start berilishi kerakligi. Buni biror tuman yoki viloyatda tajriba tariqasida ko‘rib chiqish lozim. Agar yaxshi natija bersa, butun respublikaga joriy etsa bo‘ladi.
Ikkinchidan, umumiy soliqlar tizimiga o‘tishda hozirda 1 milliard so‘m bo‘lgan chegarani 5 milliard so‘mga ko‘tarish. Bu juda katta masala. Lekin bunga Moliya vazirligi va boshqa ko‘pchilik tashkilotlar vakillari rozi bo‘lmadi. Biz ushbu masalaga yana qaytaveramiz. Shu taklif qabul bo‘ladi. Chunki busiz kichik va o‘rta biznesda katta o‘zgarish hosil bo‘lmaydi. QQSni 12 foizga tushirgani bilan, kecha 4-5 foiz soliq to‘lab yurgan kichik va o‘rta biznes uchun 12 foiz ham kattalik qiladi.
Keyingi taklifim inflyatsiyani jilovlash siyosatidan mutlaqo voz kechib, jamiyatda umumiy talabning mo‘tadil miqdorini ushlab turish kerakligi bo‘yicha bo‘ldi. Chunki yuqorida ta’kidlaganimdek, bu ham juda muhim masala.
Yana bir taklifim davlat hisobidan katta bir fond tuzib, tadbirkorlarga uzoq muddatga (masalan 15-20 yilga) 5-6 foizlik kreditlar berilishi kerak. To‘g‘risi, bu masalalarda ko‘plab tortishuvlar bo‘lmoqda. Lekin albatta, bir qarorga kelishimiz lozim.
Eng muhim bir narsani tushunishmiz kerak: bizga huquq va taraqqiyot kimdir tomonidan berilmaydi. Ularning hammasiga o‘zimizning kurashimiz bilan erishishimiz kerak.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Izoh (0)