Bolaligimda sho‘xlik qilib qo‘ysam, onam “seni jo‘gining xaltasiga solib yuboraman”, deya qo‘rqitgani uchunmi yelkasida qopi bor lo‘li xotinlarni ko‘rsam, juftakni rostlardim. Tasavvurimda ular faqat tilanchilik qilib, folbinlik ortidan kun ko‘radigan, sho‘xlik qilib qo‘ysa, bolalarni xaltasiga solib, o‘g‘irlab ketadigan kimsalardek iz qoldirgandi. Bugun deyarli har kuni lo‘lilarga duch kelamiz. Manbalarga ko‘ra, O‘rta Osiyo lo‘lilarining kelib chiqishi Hindiston bilan bog‘langan. Tarixda ularning Hindistonni tark etib, boshqa hududlarga ko‘chib o‘tgani yozilgan. “Daryo” muxbiri bu safar Buxoro viloyatidagi lo‘lilar hayoti haqida hikoya qiladi.
Buxoro shahridagi “Sadriddin Ayniy” mahallasida 15 yildan ortiq vaqt davomida raislik qilib kelgan Avaz Ahtamov “Lo‘lilar bilan qarindoshdek bo‘lib ketganmiz. Udumlarini ularning o‘zidan ko‘ra, yaxshiroq bilsam kerak”, — deydi.
Raisning aytishicha, ushbu mahallada 1481 ta xonadon, 2530 ta oila bor. Unda 7258 nafar aholi yashaydi. Shundan 3370 nafarini lo‘lilar tashkil etadi.
“Lo‘lilar jaydari, jo‘mard xalq. 20 yildan ortiq vaqt davomida ular orasida ulg‘aydim, birga o‘sdim desam adashmayman. To‘g‘ri, avvaliga juda qiynalgan paytlarim ko‘p bo‘lgan. Eng qizig‘i, ilgari ikki lo‘li urishib qolsa, ularning yaqinlari ko‘z ochib yumguncha ikki qabilaga ajralardi, ur-sur, to‘polon boshlanib ketardi. Hatto uchastka nozirlari ham bu vaziyatdan qochib, qutilib qolishgan paytlari bo‘lgan. Bunday paytlarda menga lo‘lilarning baroni madad berardi. Oradan vaqt o‘tib, lo‘lilar bilan chiqishib oldik, mubolag‘asi yo‘q, aka-uka, opa-uka, aka-singildek bo‘lib ketdik. Mard, tanti xalq. Shuningdek, lo‘lilarda birlashish, yakdillik kuchli”, — deydi mahalla raisi.
Suhbatdoshning aytishicha, u bundan o‘n ikki yil ilgari lo‘li bolalar ta’limi uchun mahalla hududiga vagon qo‘ydirib, unda maktab tashkil etgan. Vagonda lo‘li qizlar ham tahsil olgan. Biroq lo‘li qizlarning o‘qishidan jahllangan lo‘li bolalari vagon-maktabni yoqib yuborgan. So‘ng ularning tahsili davlat ta’lim muassasalarida rasman joriy etila boshlangan.
“Buxoro shahridagi 2-, 7-, 10- va 12-umumiy o‘rta maktablarida 200 dan ortiq lo‘li bolalarining tahsil olishini tashkillashtirdik. Maktab yoshidan o‘tgan bo‘lishiga qaramay, ular ham tahsil olishi kerak degan talab bilan chiqdik. Hozir maktab, kasb-hunar kollejlarida o‘qishyapti. Xudo xohlasa, oliygohlarga ham harakat qilishyapti. Sportda xalqaro chempionatlarga chiqayotganlar, turli ishlab chiqarish sexlari ochib, odamlarni ishga jalb etayotganlar bor. Lo‘lilarning ish bilan bandligini ta’minlashga ham e’tibor qaratganmiz. 300 ga yaqin lo‘lilar shahar hududidagi turli kombinatlarda ishlashadi. Biroq yashirishga hojat yo‘q, voyaga yetmaganlar orasida huquqbuzarlik va qonunbuzishlar sodir etish holati ham bor. Bunday masalalarni bartaraf etishda mahalla oqsoqollari, baronlar bilan hamjihatlikda kengashib turamiz”, — deydi mahalla raisi.
Mahalla raisidan “Baron kim?” degan savolga “lo‘lilar qavmining boshqaruvchisi, yetakchisi, sarkori, to‘g‘rirog‘i, mahalla oqsoqoli” degan javobni oldik.
Traktorchi baron
Lo‘lilar mahallasidagi o‘nqir-cho‘nqir, ilonizli chang ko‘chalar oralab borar ekanmiz, tasavvurimizda baron bizni pana-pastqam, qumsuvoq uyda qarshi oladigandek tuyuldi. Mahalla raisi esa bizni hashamatli va ko‘rkam xonadonga yetaklab kirdi. 60 yoshli baron Amin Gadoyev xotini bilan bizga peshvoz chiqib, quyuq salomlashdi, salqin so‘riga taklif qildi. Endigina haj ziyoratidan qaytganini aytib, duoga qo‘l tortdi.
“Lo‘li oilalari odatda ko‘p bolali bo‘lib, farzandlarining soni 10-12 nafargacha yetadi. 10 nafar farzandim bor. Yetti o‘g‘il, uch qiz. 38 nafar nabiram, bitta evaram bor. Hayotimiz yaxshi, yashashimiz farovon, kamchilik yo‘q. Ishlaymiz-da. 10 yildan ortiq vaqt traktorchilik qilganman. Dadamiz bizni ham yoshlikdan o‘qitgan. Na tilanchilik va na dangasalikka yo‘l bergan. G‘isht terganman, suvoqchilik, payvandlovchilik qilganman. Bolalarimni ham mehnatga o‘rgatdim. Bolaligidan tilanchilik qilishiga, odamlarning ta’bini xira qilib, ortidan pul so‘rab yurishiga yo‘l qo‘ymadim.
Maktabda o‘qitdim. Xat-savod chiqarishdi. Doimiy xayr-u saxovat etagidan tutishni, yetim-yesir boshini siylashni, tepganni tepmaslikni, yiqilganni suyashni uqtirdim. Chunki man baronman. Urfimizga ko‘ra, baronlarning bolalari betayin, savodsiz bo‘lsa, uning baronligi, salobati qolmaydi”, — deydi baron.
“Lo‘lilar betayin emas”
Baron lo‘lilarning kelib chiqishi, urf-odat va an’analari xususida so‘zlar ekan, bu qavm haqida ko‘pincha bo‘lmag‘ur gaplar, yolg‘on ma’lumotlar tarqatishayotganidan ranjiganini bildirgan.
“Kelib chiqishimiz asli Hindistondan, biroq urf-odatlarimiz o‘zbekcha. O‘zbeklashib ketganmiz desak ham bo‘ladi. Ko‘pincha biz, lo‘lilar haqida bo‘lar-bo‘lmas, yolg‘on gap-so‘zlar tarqatishadi. ‘Shabbona’ degan filmda ota o‘zining qizini ko‘tarib, chimildiqqa olib kiradi. Bu yolg‘on, jo‘gilar yelkasiga ortilgan yomon gunoh bu. Kinodagilarning hammasi yolg‘on, birontasi bizning urf-odatlarga to‘g‘ri kelmaydi. Hammamiz xafa bo‘ldik. Unaqa bo‘lmagan, jonim qizim. Oldin so‘rab-bilib, keyin chiqarish kerak-da. Kinoni ko‘rib, hamma ranjidi, hammaning miyasiga urdi. Qaysi ota o‘z qizini chimildiqqa ko‘tarib olib kiradi. Lo‘lilar betayin emas! Unaqa ish bo‘lmagan. Bo‘lmaydi ham”, — deydi baron.
Baronning aytishicha, lo‘lilarda “qiz o‘g‘irlash” odati yanayam avj olgan.
“Lo‘lilarda ayoli erini boqarkan, deyishadi. Bu urflar qolib ketgan. Hozir bolalarni eri boqadi. Mardikorlik qilishadi, xorijda ishlashadi, keyin kelib to‘y qilishadi, hovli-joy qurishadi. Tilanchilik urflari ham endi yo‘q, buni uyat hisoblaydigan bo‘lishgan. Goh-gohida yo‘l chorrahalarida gadoylik qilib yurganlarga ko‘zim tushadi. Ularning ta’zirini beraman. Boshqa o‘lkalarni bilmadig-u, ta’ziyalardagi ko‘p urflarniyam yo‘qotdim. Ayollar ko‘kraklariga urib, dod solib, aylanib, ashula aytib yig‘lashardi. Keyin ta’ziyaga kelgan har bir odamga pul berishardi. Kimning sharoiti bor, kimda yo‘q. Bugun esa bitta qo‘y so‘yishadi, bo‘ldi. Ortiqcha chiqimlarga yo‘l qo‘yilmaydi”, — deydi suhbatdosh.
Lo‘lilarda vafot etgan kishini uyiga ko‘mishi qanchalik haqiqatga yaqin?
“Tavba qildim, inson-ku u. Odam itni ham uyiga ko‘mmaydi. Keyin bunday uyda qanday yashashi mumkin? Gap bu. Qavmimizga loy chaplash uchun o‘ylab topilgan yolg‘on gaplar. Bir necha yillar ilgari uyimizda ta’ziya bo‘lgandi. Ko‘ngil so‘rab kelgan bir-ikki o‘zbek juvonlari lo‘lilar o‘likni uyda ko‘madi, deb dasturxondan tuz ham totishmagan ekan. Bu endi oshib tushgan og‘riq-da, biz uchun. Hatto lo‘lilarning qabristoni yo‘q, degan bo‘htonlar tarqatishgan. Unaqa emas, jonim ukam. O‘zimizning qabristonlarimiz bor. O‘zbeklar bilan birga”, — deydi baron.
Baron lo‘lilar to‘yi haqida ham to‘xtaldi. Aytishicha, bundan 5-10 yilcha ilgari lo‘lilar to‘yi uch kecha-kunduz davom etgan. Birinchi kun kurash, keyin ko‘pkari va uchinchi kun to‘y o‘tkazilgan. Samarqand, Qashqadaryo, Tojikiston va hattoki, Afg‘onistondan mehmonlar kelishgan, har biriga bir boshdan qo‘y berib yuborishgan. Taniqli qo‘shiqchilar, hofizlar xizmatga chaqirilgan.
“To‘ylarimizga ikki-uch mingtagacha odam kelardi. O‘zim ham 2001-yilda o‘g‘limning to‘yiga 300 kilogramm osh damlaganman. Anvar Sanayev xizmatimizda bo‘lgan. Juda katta xarajat bo‘lardi. Ha aytmoqchi, o‘sha kezlarda qizlarni 14-15 yoshga to‘lib-to‘lmay, turmushga uzatishgan. Hozir bu urf-odatlar ham ortda qolib ketdi. Qizlar hozir 17 yoshdan turmushga chiqishadi”, — deydi u.
Suhbatdosh so‘ziga ko‘ra, lo‘lilar to‘yida hozirgacha janjal, mushtlashuvlar bo‘lib turadi. Lekin ular bir-birining ustidan shikoyat qilib, arz qilib birorta organ eshigiga bormagan.
“Urush-janjal bo‘lsa, melisa chaqirmaymiz, oqsoqollar, baronlar o‘zimiz o‘zaro tinchitamiz. Bir-birining ustidan mani urdi, mushtladi, deb melisaga yozsa, unda yigitlik ori qayerda qoladi”, —deydi baron.
Baron ayrim lo‘li erkaklar o‘rtasida uchrab turadigan qo‘shxotinlikni qoraladi.
“Ikki xotinlilarning ahvoli yaxshi emas, oilada ularga yashash qiyin. Ko‘p janjallar bo‘ladi. Arazlab ketishadi, melisaga borishadi. Tinchligi yo‘q”, — deydi suhbatdosh.
Lo‘lilarning “maxfiy” tili
Lo‘lilar tojik tilidan tashqari bir-biri bilan muloqot qiladigan boshqa tili ham bor. Bu haqda na kitoblarda muhrlangan, na boshqa millat vakillariga ma’lum qilingan. Aytilishicha, non—harsid, qand–shatoyi, qovun–badiq, varson–olib kel, orshin–ol, ajar–pul degan ma’noni anglatar ekan.
Kuniga 6 mln so‘m topayotgan tadbirkor lo‘li
Tilanchilik aksariyat lo‘lilar uchun tirikchilikning yagona yo‘li bo‘lib shakllangan. Biroq, jamiyat taraqqiyotidan kelib chiqib, barqaror daromadli sohalarda o‘z joyini topishga harakat qilgan lo‘lilar ham bor.
Shu mahallada yashovchi lo‘lilardan biri Aziz Gadoyev 27 yoshda bo‘lib, ikkita ishlab chiqarish sexiga rahbarlik qiladi. Birida qog‘oz va yelim idishlar, keyingi sexda chiqindi plastiklar qayta ishlanadi. Uskunalari Xitoy davlatidan shartnoma asosida keltirilgan. 15 nafarga yaqin lo‘lini ish bilan ta’minlagan. Ishchi-xodimlariga 2,5-3 million so‘mgacha oylik maosh to‘laydi.
“Buxorodagi barcha yaroqsiz va chiqindi plastiklar shu yerga keltiriladi. Chunki viloyatimizda plastikni qayta ishlab, ulardan plastik trubalarni tayyorlash uskunasi faqat bizda bor. Bir kunda 1 tonnadan 10 tonnagacha plastik yig‘iladi. Bir kunlik daromadimiz 5-6 million so‘mgacha. Sex faoliyatini kengaytirib, ishchilar sonini ham oshirmoqchiman. Lo‘li ayollarni ham ish bilan ta’minlash imkoni yaratiladi”, — deydi Aziz Gadoyev.
Shu sex ishchisi Shavkat Hasanov mehnati ortidan “Jiguli” olganini gapirdi.
“Mashina ro‘zg‘orni tortadi-da. Asta-sekin uy-joyimni ham tiklayman. Faqat qizimning yuragida nuqsoni bor. Xudo kuch-quvvat bersin, oldin qizimni davolatay, keyin boshqa orzu-umidlarimni qilaman”, — deydi Shavkat Hasanov.
O‘zbekiston bayrog‘ini hilpiratishni maqsad qilgan lo‘li
Buxoro shahridagi 16-umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchisi lo‘li millatiga mansub Azim Gadoyev sportning kikboksing turi bilan shug‘ullanadi. U hech qachon lo‘li qavmidan ekanidan or qilmagan.
“Katta bo‘lsam, chempion bo‘laman, O‘zbekiston bayrog‘ini yuksaklarga ko‘taraman. Jo‘ralarimni ham o‘qishga, sportga boshlayman. Hali biz hamma havas qiladigan el bo‘lamiz”, — deydi Azim.
Lo‘lilar orasida jamiyatda o‘z o‘rnini topolmayotganlari ham bor
“Daryo” muxbiri bilan suhbatlashgan Oynisa maktabda o‘qishni istashini, ammo buning imkoni yo‘qligini aytdi.
Oynisaning onasi Dilbar Sodiqova 52 yoshda. U to‘qqiz nafar farzandning onasi. Otasi Toshpo‘lat Qurbonov hech qayerda ishlamaydi, yelim idishlar terib, sotib, kun ko‘radi.
Oynisaning onasi qizini maktabga qo‘ymaganini “Qizim har xil insonlar oldida yurishidan qo‘rqaman”, deya izohlasa, otasi “Bolalarni maktabga o‘qitish uchun sharoit ham yo‘q-da. Qayerga borsak, ishga olmaydi”, deydi.
“Ikki yelkamda ikki xalta edi. Birida bolalarim, birida gadoylik xaltasi. Burungi davrlarda tilanchilikka chiqqanman-da. Biz, lo‘lilar, ko‘p bolali qavm bo‘lsak: ularni boqish kerak bo‘lgan. Hozirgi kunlarda tilanchilikka chiqishni uyat sanashadi. Bakalajka terib, odamlarning xizmatini qilib, pul topish yo‘liga o‘tishgan”, — deydi 70 yoshli onaxon Sayyora Obloqulova.
Suhbatdosh bolalarini maktabda o‘qitish borasida muammoga duch kelayotganini, nevarasini maktabga qo‘ya olmayotganini bildirdi. Uning aytishicha, 10 yoshdan o‘tgan nevaralarini “sen maktab yoshidan o‘tgansan”, — deb ta’lim dargohiga qabul qilmagan.
Bizga hamrohlik qilgan mahalla raisi arz-dodini aytmoqchi bo‘lgan lo‘li xotinlarining shashtini qaytarib, “Hamma zo‘r, shukrona keltiring, hokimga rahmat deng, mahalla raisiga rahmat deng”, deydi.
Lo‘lilar, shuningdek, mahallada suv tanqisligi, elektr energiyasi ta’minotida muammolar ko‘pligi, yo‘llarning ta’mirga muhtojligida shikoyat qilgan.
“Tomorqa yerlarni sug‘orishga ko‘p vaqtdan buyon suv yo‘q. Hamma yoq qaqrab yotibdi. Daraxtlar qurib ketyapti. Har yoqlardan suv tashiymiz. Buning o‘zi bo‘ladimi, jonim bolam”, — deydi Ro‘zitosh Intizorova.
73 yoshli Yusuf boboning aytishicha, u 1975-yilda Qashqadaryo viloyatidan Buxoroga ko‘chib kelgan. 15 yildan ortiq vaqt chodirlarda umrguzaronlik qilgan bobo ham aholining yo‘l masalasida qiynalayotgani, bolalar ham qishda ko‘chalarning loy, balchiqqa aylanib ketishi tufayli maktabga borishga qiynalayotganini so‘zlagan.
Bundan 35-40 yilcha ilgari Rossiyaning Sverdlov viloyatidan lo‘li yigitga turmushga chiqib kelgan Lyudmila Akayeva 12 farzandni dunyoga keltirgan. O‘zining aytishicha, u ota-onasiz, bolalar uyida ulg‘aygan.
“Turmush o‘rtog‘im xizmat burchini Rossiyada o‘tagan. Shunda tanishganman va lo‘li yigit bilan bir umr yashashdan hech ikkilanmay, u bilan Buxoroga kelganman. Lo‘lilar udumini qabul qilishga va’da berganman. Ammo hech qachon xalta ko‘tarib, ko‘chaga chiqmaganman. Ishladim, mehnat ortidan oila tebratdim. Qiynalgan paytlarim ko‘p bo‘lgan. Lekin yo‘qchilig-u, ochlik-to‘qlikka ko‘nib yashadim. Pushaymon emasman. Farzandlarimning hammasini o‘qitdim. Nevaralarimni ham o‘qityapman. Besh yilcha ilgari turmush o‘rtog‘imdan ayrildim. Bolalar tashvishiga bosh-qoshman, mahalla-ko‘y, davlat yordam beryapti”, — deydi Lyudmila Akayeva.
Uzoq yillardan buyon Qozog‘iston va Rossiya davlatlarida ishlab kelayotgan 48 yoshli Muhiddin Qilichev lo‘lilar mahallasida ahvol anchagina e’tibordan chetda ekanini gapirgan.
“O‘g‘illarim, jiyanlarim maktabda o‘qiydi, lekin qishda umuman darsga bormaydi. Sababi yo‘llar talabga javob bermaydi: balchiq, loy. O‘qituvchilar loyga botgan bolalarni ko‘rib, uyingga bor, ket, deb qaytarib yuborishadi. Kamsitishadi. Endi yo‘llar asfaltlanib, o‘zgarishlar bo‘ladi, deyishyapti. Yanayam bilmadim”, — deydi Muhiddin Qilichev.
Hokim va’da berdi
Aytilishicha, mahalla baroni Yunus otaning xonadonida bo‘lib, endi suhbat qiziganda, uning hovlisiga Kogon shahar hokimi kirib kelgan. Ma’lum bo‘lishicha, bu hokim kunora lo‘li mahallalarda kezadi, aholi bilan suhbatlashib, muammolarini o‘rganadi.
“Kogon shahrining ‘Xo‘jabargi’ hamda ‘Furqat’ mahallalarida lo‘lilarimiz yashashadi. Har ikki ko‘chani ham obodonlashtirish bo‘yicha ishlar boshlangan. ‘Obod mahalla’ dasturiga ham kiritilgan. Uzoq yillardan buyon bu mahallada na suv quvurlari yangilangan, na ko‘chalar asfaltlangan, haqiqatan ham e’tibordan chetda bo‘lgan. Hozirgi kunda dastlabki ishlar boshlangan. Suv o‘tgach, asfaltlanadi. Man lo‘li xalqining bir fazilatiga qoyil qolaman. Har haftada kamida ikki-uch bor kelaman. Nimadir ishni bajarish lozimligi aytilsa, juda tez fursatda hamjihatlikda ado etishadi. O‘tgan yildan buyon bolalarini maktabda majburiy o‘qitish bo‘yicha ishlar olib borilyapti. Bularni ham oliy ta’limda tahsil olishi kerak. Hammasi zo‘r bo‘ladi”, — deydi hokim.
Izoh (0)