Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) 2001-yil 15-iyunda Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Qirg‘iziston Tojikiston va O‘zbekiston tomonidan ta’sis etilgan. Oradan o‘n besh yil o‘tib unga Hindiston va Pokiston ham qo‘shilgan. Bugungi kunda kuzatuvchi mamlakatlar bilan qo‘shib hisoblaganda, SHHT dunyo aholisining qariyb yarmini birlashtiradi. “Daryo” tashkilot tuzilganiga 21 yil to‘lgani munosabati bilan O‘zbekistonning SHHT ishlari bo‘yicha milliy kordinatori Rahmatillo Nurimbetov bilan intervyu uyushtirdi. Suhbatda o‘tgan yillar davomida SHHT erishgan natijalar, tashkilotda O‘zbekistonning tutgan o‘rni va sentyabrda o‘tkaziladigan tashkilot sammiti haqida so‘z boradi.
Sizning muallifligingizdagi “O‘zgarayotgan dunyo va Shanxay hamkorlik tashkiloti” kitobi taqdimotining guvohi bo‘ldik. Aytingchi, SHHT boshqa xalqaro tashkilotlardan qaysi jihatlari bilan farqlanadi?
2022-yil 15-iyun kuni Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) tashkil topganiga 21 yil to‘ldi. SHHT boshqa ko‘p tomonlama tuzilmalardan farqli jihatlarga ega. Biz nima uchun uni yangi turdagi mintaqaviy tashkilot deb ataymiz?
Birinchidan, SHHT universal xalqaro huquq normalarini tan olgan holda davlatlararo munosabatlarda yangi normalar va prinsiplarni ishlab chiqdi. “Shanxay ruhi” buni o‘zida to‘liq ifoda etadi.
Ikkichidan, bu tashkilot ichida juda katta iqtisodiy, siyosiy va harbiy salohiyatga ega mamlakatlar bilan bir qatorda kichik davlatlar ham mavjud. Ular o‘rtasidagi munosabatlar hech qachon bir tomonning so‘zi bilan emas, o‘zaro maslahatlashuvlar va tenglik asosida quriladi. Yana bir muhim qoida – tashkilotdagi barcha qarorlar konsensus tamoyili asosida qabul qilinadi. Ya’ni 50+1 yoki mutlaq ko‘pchilik ovozi, nisbiy ko‘pchilik ovozi, degan qoidalar SHHTda mavjud emas. Qarorlarni qabul qilish uchun barcha a’zo davlatlar rozi bo‘lishi kerak. Qudratli davlatlarni ichiga olgan tashkilot o‘zining kun tartibidagi masalalarni majburiy tarzda o‘tkaza olmaydi.
Boshqa ayrim xalqaro tashkilotlar misolida ko‘rish mumkinki, aksariyat ko‘pchilik ovozi bilan qarorlar qabul qilinishi ularga a’zo bo‘lgan davlatlar o‘rtasida tortishuvlarga va norozoliklarga sabab bo‘lishi mumkin. Afsuski, ba’zi holatlarda bu salbiy oqibatlarga ham olib kelmoqda. Masalan, Ikkinchi jahon urushidan keyin tuzilgan xalqaro tashkilotlarda shunday amaliyot borligini ko‘rish mumkin.
O‘zbekiston SHHT a’zosi bo‘lgach erishgan 3 ta yirik yutuqni sanasangiz?
Mamlakatimiz tashqi siyosatida mazkur tashkilot tutgan rol va o‘rin muhim ahamiyat kasb etadi. Yutuq deganda nafaqat SHHTning O‘zbekiston milliy manfaatlariga xizmat qilishi, balki mamlakatimizning ushbu tuzilmaning rivojiga ta’sirini nazarda tutishimiz kerak.
Eng avvalo, O‘zbekiston SHHTga ta’sischi sifatida kirgan va uning normalarani ishlab chiqishda bevosita va faol ishtirok etgan. BMT, YEXHT va boshqa bir qator tashkilotlarga biz keyinchalik, bir necha yillardan so‘ng a’zo sifatida kirganmiz. Ularning ustav hujjatlaridagi maqsad va vazifalar, majburiyatlarni tan olgan holda a’zo bo‘ldik, ya’ni ularni shakllantirishda ishtirok etmadik. SHHTga biz ta’sischi, uning quruvchilaridan biri sifatida kirdik. “Shanxay ruhi” o‘z ichiga olgan o‘zaro hurmat, maslahatlashuvlar, taraqqiyotga hamkorlikda intilish kabi yangi va o‘ta muhim tamoyillarni ishlab chiqishda O‘zbekiston bevosita ta’sischi davlat sifatida qatnashgan. Chuqurroq aytmoqchiman, boshqa tashkilotlardan farqli o‘laroq O‘zbekiston mana shu qoidalarning yaratilishida ishtirok etdi. SHHT Xartiyasida tashkilotni harbiy blokka aylantirmaslik to‘g‘risida juda muhim prinsip bor. Yana bir qoida – SHHTning boshqa davlatlar yoki xalqaro tashkilotlarga qarshi qaratilmasligi belgilangan. Shu kabi prinsiplarni ishlab chiqishda O‘zbekiston o‘z pozitsiyasiga ega bo‘lgan. Bu diplomatiya, xalqaro munosabatlarda juda muhim narsa.
Ikkinchi muhim yutuq xavfsizlik sohasiga taalluqli. Nima uchun tashkilotning Aksilterror mintaqaviy tuzilmasi Toshkent shahrida joylashgan? Barcha tomonlarning va ekspertlarning fikricha, mana shu tuzilma xavfsizlik sohasida eng samarali tuzilmalardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston mintaqadagi xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash uchun juda muhim rol o‘ynagan va o‘ynab kelmoqda. Shuning uchun barcha davlatlar Aksilterror tuzilmasining O‘zbekistonda joylashtirilishini bir ovozdan ma’qullagan.
XXI asr boshlarida, ya’ni SHHT barpo etilgan davrda, mintaqamiz juda katta tahdidlar ostida edi. Terrorizm, ekstremizm, radikalizm... SHHT birinchi ustuvor maqsad sifatida mana shu tahdidlarga qarshi birgalikda kurashish vazifasini qo‘ydi. Bitta davlatning o‘zi bu kabi tahdidlarga yakka tartibda kurashishining iloji yo‘q. O‘sha vaqtda ham iloji yo‘q edi, hozir ham ilojsiz. Buni XX asr oxiri XIX asr boshida 6 ta davlat anglab yetdi va SHHTni tuzishga qaror qildi. O‘zbekistonning milliy manfaatlarida ustuvor vazifa sifatida xavfsizlikni ta’minlash masalasi yotgani shu orqali o‘z ifodasini topdi. Va buni oradan 21 yil o‘tgach ham to‘g‘ri qaror bo‘lganini ko‘rib turibmiz. Aytmoqchimanki, bu SHHTning “ko‘rinmas qo‘li” bo‘lishi mumkin. Chunki tashkilot a’zolari jinoyatchilarni birgalikda ushlamaydi. Bu jinoyatchilikka qarshi kurashishda ko‘p raqamlar bilan o‘lchanadigan hamkorlik emas. Bu davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch orqali muammolarni hal qilishga qaratilgan platforma hisoblanadi. Mazkur platforma orqali qachonki manfaatdor davlatlar bir joyda jam bo‘lib, yondoshuv va qarashlarni o‘zaro anglab, tegishli amaliy choralarni ishlab chiqib, ularni amalga oshirsagina natijaga erishish mumkin. SHHT misolida bunaqa natijalar mavjud.
Markaziy Osiyoning XXI asr boshidan shu kungacha barqaror rivojlanishida SHHTning hissasi katta. Bu inkor etilmaydigan holat. Buni nafaqat diplomatlar, balki xalqaro ekspertlar ham tan oladi. Albatta, tanqidiy fikrlar ham ko‘p. Masalan, iqtisod sohasida SHHT jiddiy natijalarga erishmagan deyiladi. Lekin tashkilotning o‘ziga xos “qo‘shma qiymat” hissasi - bu mintaqada xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash orqali iqtisodiy barqarorlik uchun yetarli zaruriy shart-sharoitlarni yaratishdir. Bu shart-sharoitlar qachon yaratiladi? Agar davlatlar o‘rtasida o‘shzaro ishonch, barqaror munosabatlar bo‘lsa. Mana shu narsani SHHTda ko‘rishimiz mumkin.
Uchinchi yirik yutuq – SHHTning Markaziy Osiyoda tutgan o‘rnidir. Mintaqada sifat jihatdan yangi jarayonlarni boshdan kechirmoqdamiz. Bu jarayon ko‘p jihatdan prezident Shavkat Mirziyoyev shaxsi bilan bog‘liq, buni barchamiz yaxshi bilamiz. Bugun SHHT mana shu “yangi mintaqaviylik”ni kuchaytirishga xizmat qilmoqda. Aslida ham tashkilotning o‘zi Markaziy Osiyo uchun tuzilgan, deyishimiz mumkin. Rossiya va Xitoyning tashkilotdagi ishtiroki mintaqaviy mutanosiblikni ta’minlash uchun xizmat qilmoqda. Ya’ni mintaqa rivojlanish uchun xavfsizlik, barqarorlik, geosiyosiy muvozanat nuqtayi nazaridan zaruriy shart-sharoitlarga ega. Buni shakllantirishda SHHT juda muhim rol o‘ynaydi.
SHHTga qo‘shilish harakatidagi davlatlar ham bormi?
Bugungi kunda SHHT 8 ta to‘lqonli a’zolariga ega. Bundan tashqari, Eronni to‘la huquqli a’zo sifatida qabul qilish jarayoni boshlangan. Joriy yilda Samarqandda o‘tkaziladigan SHHT sammiti uchun Eronning tashkilot oldidagi majburiyatlarini belgilab beruvchi tegishli memorandum loyihsi tayyorlangan. Davlat rahbarlari tomonidan ushbu hujjatning imzolanishi bilan Eron uchun to‘laqonlik a’zolik uchun yo‘l ochiladi. Yaqin kelajakda Eron SHHTning 9-to‘laqonli a’zo davlatiga aylanishi kutilmoqda.
Hozirda 8 ta a’zo davlatdan tashqari, 4 ta kuzatuvchi mamlakatlar bor. Ular: Afg‘oniston, Belarus, Mo‘g‘uliston va Eron. Aytib o‘tganimdek, Eron maqomini a’zo davlatga ko‘tarish arafasida. Bundan tashqari, bizda muloqot bo‘yicha sherik davlatlar formati ham mavjud bo‘lib, ular soni hozirda 9 ta. Bu ro‘yxatda Arab davlatlari ham bor. Arab davlatlarining SHHTga qiziqish bildirayotgani tashkilotning muvaffaqiyatli va ishonchli ekanidan dololat beradi. SHHTga yaqin sharqdagi Eron kabi muhim davlatning azo bo‘lishi yoki Saudiya Arabistoni, Misr, Qatar singari davlatlarning sheriklikka intilishi katta natija hisoblanadi. Hozirda Turkiya ham tashkilotimizning muloqot bo‘yicha shekiriklik maqomiga ega. Qarabsizki, SHHTning evolyutsiyasi davom qilmoqda.
SHHTning navbatdagi sammiti 15-16-sentyabr kunlari Samarqandda o‘tkaziladi. Nima uchun anan bu shahar tanlandi?
Sammitning Samarqandda o‘tkazilishi juda katta ramziy ma’noga ega. Bu shahar butun sharq, buyuk ipak yo‘li gavhari va sivilizatsiyalar markazlaridan biri sifatida ming yillar davomida insoniyat taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan. Bu yerda yuzlab, minglab yillar davomida juda muhim siyosiy qarorlar, savdo bitimlari qabul qilingan.
Mintaqamiz uchun muhim tarixiy voqealar O‘zbekistonning zamonaviy diplomatiyasida ham ro‘y bermoqda. Masalan, 2017-yildagi yirik tarixiy voqealardan biri, Markaziy Osiyoda yangi mintaqaviy jarayonni boshlab bergan xalqaro anjuman aynan Samarqandda bo‘lib o‘tgan. Shundan e’tiboran, bu yerda ko‘plab muhim siyosiy xalqaro anjumanlar bo‘lib o‘tmoqda. Xorijlik diplomatlar oxirgi yillarda o‘ziga xos “Samarqand ruhi” shakllanganini ta’kidlashmoqda. Bu ruh o‘zaro ochiqlik, do‘stona munosabatlar kuchaytirilishini o‘zida aks ettiradi. Tarixiy pallada turgan SHHT sammitining Samarqandda o‘tkazilishi, “Samarqand ruhi” yordamida “Shanxay ruhi”ni boyitishga xizmat qilishi aniq. Nima uchun biz optimizm bildirmoqdamiz? Chunki butun dunyoda O‘zbekistonga nisbatan munosabat ijobiy tomonga o‘zgargan. Mamlakatimiz SHHTning barcha a’zo davlatlari uchun strategik sherik hisoblanadi. Rasmiy Toshkent o‘zaro ishonch asosida mavjud masalalalarni ular bilan ochiq-oydin muhokama qilmoqda va hal etmoqda. Davlatimiz rahbari tomonidan ilgari surilgan tashabbuslar barcha a’zolarga teng manfaat keltiradigan iqtisod, transport, xavfsizlik masalalariga taalluqli. Masalan, biz nima uchun tashkilot doirasida ichki mintaqaviy savdoni rivojlantirish bo‘yicha maxsus dastur ishlab chiqayapmiz? Mana shu hujjat orqali savdo sohasidagi mavjud muamolarni va ularning yechimini belgilab olish muhim. Bundan tashqari SHHT doirasida transport va o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlik strategiyasi ishlab chiqilmoqda. Maqsadimiz – SHHT makonidagi mintaqalarni bog‘lash orqali yangi transport koridorlari va iqtisodiy infratuzilmalarni shakllantirish uchun institutsional zamin yaratish. Albatta, bu davom etuvchi va bosqichli jarayon.
SHHT sammitida O‘zbekiston qanday tashabbuslarni ilgari surishi kutilmoqda?
2021-2022-yillarda O‘zbekiston SHHTga to‘rtinchi marotaba raislik qilmoqda. Bu galgi raislik ham tashkiliy, ham mazmun jihatdan oldingilaridan ancha farq qiladi. Sammitga 30 ta atrofidagi muhim yangi hujjatlarni olib chiqish ustida ishlar davom ettirilmoqda. Ular qator yangi tarmoq va sohalarni qamrab oladi. Iqtisodiyot, transport, sanoat hamkorligi, yuqori texnologiyalar – ya’ni amaliy ahamiyatga ega yo‘nalishlar O‘zbekiston uchun doim ustuvor bo‘lib qoladi. Yana bir bor ta’kidlayman, SHHTning kelajagi uchun bu juda muhim. Shiddat bilan o‘zgarayotgan dunyoda bu juda kerak.
Tabiyki, iqtisodiy hamkorlikka qaratilayotgan urg‘u SHHT doirasida sheriklikning boshqa yo‘nalishlariga hech qanday putur yetkazmaydi. Mamlakatimiz boshqa sohalarda ham proaktiv, ya’ni tashabbuskor a’zo. Masalan, madaniy-gumanitar sohada turizmdan tashqari, o‘ziga xos bir tashabbus ilgari surilishi rejalashtirilgan. Prezidentimiz topshirig‘i bilan SHHTning Ezgu maqsadlar elchisi institutini joriy qilish ustida ishlar olib borilmoqda. Bu tashabbus mohiyatida davlatlar o‘rtasida o‘zaro ishonchni mustahkamlash, xalqlarni biri-biriga yanada yaqinlashtirish g‘oyasi turadi. SHHT a’zolari orasida obro‘li shaxslarni ezgu maqsadlar elchisi sifatida tayinlash va ularni tashkilotning qadriyatlarini targ‘ib qilishga, xalqlarni o‘zaro yaqinlashtirishga yo‘naltirish ko‘zda tutiladi. Bu O‘zbekistonning tashabbusi, sammitda shu bo‘yicha tegishli hujjatni imzolash kutilmoqda.
Siyosiy ma’noda esa sammitda SHHTga ayrim davlatlarni kuzatuvchi va o‘zaro sherik sifatida qabul qilish masalasi muhokama etilishi kutilmoqda. Bu masalalarning barchasi sammitda ko‘rib chiqiladi. Bular quruq gaplar emas. Biz kutayotgan salmoqli natijalarga tayanib aytmoqchimanki, Samarqand sammitining katta ahamiyat kasb etishidan umidimiz juda katta. Chunki oxirgi yillarda bunaqa katta tadbir bo‘lib o‘tmagan.
Yana bir tashabbuslardan biri – Ichki mintaqaviy savdoni rivojlantirishga qaratilgan maxsus Dasturni ishlab chiqish, bu haqda ham to‘xtalib o‘tdim. Buning tagida juda katta masalalar yotibdi. Bu taklif tashkilot a’zolari o‘rtasidagi umumiy salohiyatni birgalikda ishga solishga qaratilgan. Shunisi bilan ham sammitga bo‘lgan ishonch va qiziqish juda katta.
Bugungi kunda biz uchun eng kerakli masala quruqlik orqali avtomobil yo‘l koridorlarini yaratishdir. Bunda eng ma’quli temir yo‘l qurish. Transport koridorlarini yaratish uchun nima kerak? Katta sarmoyalar. Sarmoyalarni ishonchli qo‘llash va ulardan samarali foydalanish uchun nima kerak? Siyosiy va o‘zaro ishonchli muhit, chegaralarni ochish zarur. Chegaradagi savdoga xalaqit berayotgan to‘siqlarni yo‘qotish lozim. Bu bir necha yillar va doimiy muloqotni talab qiluvchi jarayon. SHHTda bu masalalarga e’tibor kuchaymoqda va bunda O‘zbekiston katta jonbozlik ko‘rsatmoqda. Tashkilotning joriy yilgi sammitida ham ushbu masalalar ko‘riladi.
Sammitda inson huquqlari va erkinliklari masalasi ham ko‘rib chiqiladimi?
Ma’lumki, SHHT ayrim g‘arb ekspertlari tomonidan tanqidiy ruhda tahlil qilinadi. Ba’zilar uni G‘arbga, g‘arbning qadriyatlariga qarshi qaratilgan tashakilot deb talqin qiladi. Lekin bu asosga ega bo‘lmagan yuzaki tanqidlar. Agarda tashkilot Xartiyasini ochib o‘qisangiz, u yerda inson huqulari, dunyoda adolatli va demokratik tartibotni shakllantirish to‘g‘risidagi bayonotlar mavjud. Lekin afsuski, hech kim shularga e’tibor bermaydi. SHHT inson huquqlarini himoya qilish uchun tuzilgan maxsus tashkilot emas, u universal tashkilotdir. Uning faoliyatida hamma masalalar ko‘rib chiqiladi, shu jumladan, inson huquqlari ham.
G‘arb va Yevropa ekspertlari SHHTga nisbatan, ayniqsa uning shakllanish davrida katta xavf va qo‘rquv bilan qarashgan. Bu tashkilot NATOga qarshi qaratilgan siyosiy blokka aylanishi mumkin, degan shubhalar va taxminlar ham bo‘lgan. Chunki SHHT oldiga eng asosiy masala – xavfsizlikni ta’minlashni ustuvor vazifa sifatida qo‘ygan edi. Shuning uchun ham ularda muayyan qo‘rquv bo‘lgan. “Kelajakda Rossiya va Xitoy ishtirokida tuzilgan bu tashkilotning harbiylashish ehtimoli mavjud yoki bo‘lmasa mafkuraviy jihatdan G‘arbga qarshi turuvchi siyosiy blokka aylanishi mumkin”, deya xavfsirashgan. Lekin, shu kunga qadar hech kim tashkilot doirasida bu masalani ko‘tarmagan. Qolaversa, men yuqorida aytgan konsesus prinsipi, shuningdek Xartiyadagi SHHTni uchinchi davlatlarga va xalqaro tashkilotlarga qarshi qo‘ymaslik tamoyili mavjud. Bu o‘z-o‘zidan har qanday bloklashish to‘g‘risidagi taxminlarni puchga chiqaradi.
Ayrim xorijlik ekspertlar SHHT deganda asosan Rossiya va Xitoyni ko‘rishadi. Ularning qarashlarida geosiyosiy yondoshuv kuchli ekanligini ko‘rsatib turadi. Bu xato fikrlash. Tashkilot doirasida barcha a’zolar bir xil va teng huquqqa va majburiyatlarga ega. Masalan, siz SHHT sammitida qaysidir davlat bayonot beribdi va bu boshqa bir davlat noroziligiga olib kelibdi, degan gapni eshitganmisiz? Yo‘q, albatta. Afsuski, biz oxirgi yillarda boshqa xalqaro tashkilotlarda, masalan, Yevropa ittifoqi doirasida ochiq tortishuvlarni ko‘rishimiz mumkin. Buning sababi – muhim qarorlar bo‘yicha konsensusga kelishish qiyin bo‘lmoqda va bu bahslarga olib kelmoqda. Xalqaro tashkilotlarga barcha masalalarni o‘zaro ishonch va maslahatlashuvlar orqali, konsensus bilan hal qilish mexanizmini saqlab qolish juda muhim. SHHTda esa bu mexanizm to‘la-to‘kis amal qilib keladi.
Biz hozir SHHTdan juda ko‘p narsalarni kutmasligimiz kerak. Chunki u juda yosh tashkilot, endigina 21 yil bo‘ldi. Bu davr ichida bir biridan keskin farq qiluvchi dalvatlar o‘zaro hamkorlik qilishga kelishishdi. Masalan, 30 yil ilgari Xitoy bilan Markaziy Osiyo o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri hech qanday munosabat bo‘lmagan. Mana shu 21 yil ichida tashkilot o‘zaro hamkorlik va ishonchni muhtahkamlashga xizmat qildi. Aytish mumkinki, dastlabki va muhim qadamlar tashlandi. Navbatdagi marra – ko‘ptomonlama hamkorlikni yangi bosqichga olib chiqish, natijalar bilan boyitish.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Izoh (0)