Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ) 2001 йил 15 июнда Россия, Хитой, Қозоғистон, Қирғизистон Тожикистон ва Ўзбекистон томонидан таъсис этилган. Орадан ўн беш йил ўтиб унга Ҳиндистон ва Покистон ҳам қўшилган. Бугунги кунда кузатувчи мамлакатлар билан қўшиб ҳисоблаганда, ШҲТ дунё аҳолисининг қарийб ярмини бирлаштиради. «Дарё» ташкилот тузилганига 21 йил тўлгани муносабати билан Ўзбекистоннинг ШҲТ ишлари бўйича миллий кординатори Раҳматилло Нуримбетов билан интервью уюштирди. Суҳбатда ўтган йиллар давомида ШҲТ эришган натижалар, ташкилотда Ўзбекистоннинг тутган ўрни ва сентябрда ўтказиладиган ташкилот саммити ҳақида сўз боради.
Сизнинг муаллифлигингиздаги «Ўзгараётган дунё ва Шанхай ҳамкорлик ташкилоти» китоби тақдимотининг гувоҳи бўлдик. Айтингчи, ШҲТ бошқа халқаро ташкилотлардан қайси жиҳатлари билан фарқланади?
2022 йил 15 июнь куни Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ) ташкил топганига 21 йил тўлди. ШҲТ бошқа кўп томонлама тузилмалардан фарқли жиҳатларга эга. Биз нима учун уни янги турдаги минтақавий ташкилот деб атаймиз?
Биринчидан, ШҲТ универсал халқаро ҳуқуқ нормаларини тан олган ҳолда давлатлараро муносабатларда янги нормалар ва принципларни ишлаб чиқди. «Шанхай руҳи» буни ўзида тўлиқ ифода этади.
Иккичидан, бу ташкилот ичида жуда катта иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий салоҳиятга эга мамлакатлар билан бир қаторда кичик давлатлар ҳам мавжуд. Улар ўртасидаги муносабатлар ҳеч қачон бир томоннинг сўзи билан эмас, ўзаро маслаҳатлашувлар ва тенглик асосида қурилади. Яна бир муҳим қоида – ташкилотдаги барча қарорлар консенсус тамойили асосида қабул қилинади. Яъни 50+1 ёки мутлақ кўпчилик овози, нисбий кўпчилик овози, деган қоидалар ШҲТда мавжуд эмас. Қарорларни қабул қилиш учун барча аъзо давлатлар рози бўлиши керак. Қудратли давлатларни ичига олган ташкилот ўзининг кун тартибидаги масалаларни мажбурий тарзда ўтказа олмайди.
Бошқа айрим халқаро ташкилотлар мисолида кўриш мумкинки, аксарият кўпчилик овози билан қарорлар қабул қилиниши уларга аъзо бўлган давлатлар ўртасида тортишувларга ва норозоликларга сабаб бўлиши мумкин. Афсуски, баъзи ҳолатларда бу салбий оқибатларга ҳам олиб келмоқда. Масалан, Иккинчи жаҳон урушидан кейин тузилган халқаро ташкилотларда шундай амалиёт борлигини кўриш мумкин.
Ўзбекистон ШҲТ аъзоси бўлгач эришган 3 та йирик ютуқни санасангиз?
Мамлакатимиз ташқи сиёсатида мазкур ташкилот тутган рол ва ўрин муҳим аҳамият касб этади. Ютуқ деганда нафақат ШҲТнинг Ўзбекистон миллий манфаатларига хизмат қилиши, балки мамлакатимизнинг ушбу тузилманинг ривожига таъсирини назарда тутишимиз керак.
Энг аввало, Ўзбекистон ШҲТга таъсисчи сифатида кирган ва унинг нормаларани ишлаб чиқишда бевосита ва фаол иштирок этган. БМТ, ЕХҲТ ва бошқа бир қатор ташкилотларга биз кейинчалик, бир неча йиллардан сўнг аъзо сифатида кирганмиз. Уларнинг устав ҳужжатларидаги мақсад ва вазифалар, мажбуриятларни тан олган ҳолда аъзо бўлдик, яъни уларни шакллантиришда иштирок этмадик. ШҲТга биз таъсисчи, унинг қурувчиларидан бири сифатида кирдик. «Шанхай руҳи» ўз ичига олган ўзаро ҳурмат, маслаҳатлашувлар, тараққиётга ҳамкорликда интилиш каби янги ва ўта муҳим тамойилларни ишлаб чиқишда Ўзбекистон бевосита таъсисчи давлат сифатида қатнашган. Чуқурроқ айтмоқчиман, бошқа ташкилотлардан фарқли ўлароқ Ўзбекистон мана шу қоидаларнинг яратилишида иштирок этди. ШҲТ Хартиясида ташкилотни ҳарбий блокка айлантирмаслик тўғрисида жуда муҳим принцип бор. Яна бир қоида – ШҲТнинг бошқа давлатлар ёки халқаро ташкилотларга қарши қаратилмаслиги белгиланган. Шу каби принципларни ишлаб чиқишда Ўзбекистон ўз позициясига эга бўлган. Бу дипломатия, халқаро муносабатларда жуда муҳим нарса.
Иккинчи муҳим ютуқ хавфсизлик соҳасига тааллуқли. Нима учун ташкилотнинг Аксилтеррор минтақавий тузилмаси Тошкент шаҳрида жойлашган? Барча томонларнинг ва экспертларнинг фикрича, мана шу тузилма хавфсизлик соҳасида энг самарали тузилмалардан бири ҳисобланади. Ўзбекистон минтақадаги хавфсизлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш учун жуда муҳим рол ўйнаган ва ўйнаб келмоқда. Шунинг учун барча давлатлар Аксилтеррор тузилмасининг Ўзбекистонда жойлаштирилишини бир овоздан маъқуллаган.
XXI аср бошларида, яъни ШҲТ барпо этилган даврда, минтақамиз жуда катта таҳдидлар остида эди. Терроризм, экстремизм, радикализм... ШҲТ биринчи устувор мақсад сифатида мана шу таҳдидларга қарши биргаликда курашиш вазифасини қўйди. Битта давлатнинг ўзи бу каби таҳдидларга якка тартибда курашишининг иложи йўқ. Ўша вақтда ҳам иложи йўқ эди, ҳозир ҳам иложсиз. Буни ХХ аср охири XIX аср бошида 6 та давлат англаб етди ва ШҲТни тузишга қарор қилди. Ўзбекистоннинг миллий манфаатларида устувор вазифа сифатида хавфсизликни таъминлаш масаласи ётгани шу орқали ўз ифодасини топди. Ва буни орадан 21 йил ўтгач ҳам тўғри қарор бўлганини кўриб турибмиз. Айтмоқчиманки, бу ШҲТнинг «кўринмас қўли» бўлиши мумкин. Чунки ташкилот аъзолари жиноятчиларни биргаликда ушламайди. Бу жиноятчиликка қарши курашишда кўп рақамлар билан ўлчанадиган ҳамкорлик эмас. Бу давлатлар ўртасидаги ўзаро ишонч орқали муаммоларни ҳал қилишга қаратилган платформа ҳисобланади. Мазкур платформа орқали қачонки манфаатдор давлатлар бир жойда жам бўлиб, ёндошув ва қарашларни ўзаро англаб, тегишли амалий чораларни ишлаб чиқиб, уларни амалга оширсагина натижага эришиш мумкин. ШҲТ мисолида бунақа натижалар мавжуд.
Марказий Осиёнинг XXI аср бошидан шу кунгача барқарор ривожланишида ШҲТнинг ҳиссаси катта. Бу инкор этилмайдиган ҳолат. Буни нафақат дипломатлар, балки халқаро экспертлар ҳам тан олади. Албатта, танқидий фикрлар ҳам кўп. Масалан, иқтисод соҳасида ШҲТ жиддий натижаларга эришмаган дейилади. Лекин ташкилотнинг ўзига хос «қўшма қиймат» ҳиссаси - бу минтақада хавфсизлик ва барқарорликни таъминлаш орқали иқтисодий барқарорлик учун етарли зарурий шарт-шароитларни яратишдир. Бу шарт-шароитлар қачон яратилади? Агар давлатлар ўртасида ўшзаро ишонч, барқарор муносабатлар бўлса. Мана шу нарсани ШҲТда кўришимиз мумкин.
Учинчи йирик ютуқ – ШҲТнинг Марказий Осиёда тутган ўрнидир. Минтақада сифат жиҳатдан янги жараёнларни бошдан кечирмоқдамиз. Бу жараён кўп жиҳатдан президент Шавкат Мирзиёев шахси билан боғлиқ, буни барчамиз яхши биламиз. Бугун ШҲТ мана шу «янги минтақавийлик»ни кучайтиришга хизмат қилмоқда. Аслида ҳам ташкилотнинг ўзи Марказий Осиё учун тузилган, дейишимиз мумкин. Россия ва Хитойнинг ташкилотдаги иштироки минтақавий мутаносибликни таъминлаш учун хизмат қилмоқда. Яъни минтақа ривожланиш учун хавфсизлик, барқарорлик, геосиёсий мувозанат нуқтаи назаридан зарурий шарт-шароитларга эга. Буни шакллантиришда ШҲТ жуда муҳим рол ўйнайди.
ШҲТга қўшилиш ҳаракатидаги давлатлар ҳам борми?
Бугунги кунда ШҲТ 8 та тўлқонли аъзоларига эга. Бундан ташқари, Эронни тўла ҳуқуқли аъзо сифатида қабул қилиш жараёни бошланган. Жорий йилда Самарқандда ўтказиладиган ШҲТ саммити учун Эроннинг ташкилот олдидаги мажбуриятларини белгилаб берувчи тегишли меморандум лойиҳси тайёрланган. Давлат раҳбарлари томонидан ушбу ҳужжатнинг имзоланиши билан Эрон учун тўлақонлик аъзолик учун йўл очилади. Яқин келажакда Эрон ШҲТнинг 9-тўлақонли аъзо давлатига айланиши кутилмоқда.
Ҳозирда 8 та аъзо давлатдан ташқари, 4 та кузатувчи мамлакатлар бор. Улар: Афғонистон, Беларусь, Мўғулистон ва Эрон. Айтиб ўтганимдек, Эрон мақомини аъзо давлатга кўтариш арафасида. Бундан ташқари, бизда мулоқот бўйича шерик давлатлар формати ҳам мавжуд бўлиб, улар сони ҳозирда 9 та. Бу рўйхатда Араб давлатлари ҳам бор. Араб давлатларининг ШҲТга қизиқиш билдираётгани ташкилотнинг муваффақиятли ва ишончли эканидан дололат беради. ШҲТга яқин шарқдаги Эрон каби муҳим давлатнинг азо бўлиши ёки Саудия Арабистони, Миср, Қатар сингари давлатларнинг шерикликка интилиши катта натижа ҳисобланади. Ҳозирда Туркия ҳам ташкилотимизнинг мулоқот бўйича шекириклик мақомига эга. Қарабсизки, ШҲТнинг эволюцияси давом қилмоқда.
ШҲТнинг навбатдаги саммити 15-16-сентябр кунлари Самарқандда ўтказилади. Нима учун анан бу шаҳар танланди?
Саммитнинг Самарқандда ўтказилиши жуда катта рамзий маънога эга. Бу шаҳар бутун шарқ, буюк ипак йўли гавҳари ва цивилизациялар марказларидан бири сифатида минг йиллар давомида инсоният тараққиётига муҳим ҳисса қўшган. Бу ерда юзлаб, минглаб йиллар давомида жуда муҳим сиёсий қарорлар, савдо битимлари қабул қилинган.
Минтақамиз учун муҳим тарихий воқеалар Ўзбекистоннинг замонавий дипломатиясида ҳам рўй бермоқда. Масалан, 2017 йилдаги йирик тарихий воқеалардан бири, Марказий Осиёда янги минтақавий жараённи бошлаб берган халқаро анжуман айнан Самарқандда бўлиб ўтган. Шундан эътиборан, бу ерда кўплаб муҳим сиёсий халқаро анжуманлар бўлиб ўтмоқда. Хорижлик дипломатлар охирги йилларда ўзига хос «Самарқанд руҳи» шаклланганини таъкидлашмоқда. Бу руҳ ўзаро очиқлик, дўстона муносабатлар кучайтирилишини ўзида акс эттиради. Тарихий паллада турган ШҲТ саммитининг Самарқандда ўтказилиши, «Самарқанд руҳи» ёрдамида «Шанхай руҳи»ни бойитишга хизмат қилиши аниқ. Нима учун биз оптимизм билдирмоқдамиз? Чунки бутун дунёда Ўзбекистонга нисбатан муносабат ижобий томонга ўзгарган. Мамлакатимиз ШҲТнинг барча аъзо давлатлари учун стратегик шерик ҳисобланади. Расмий Тошкент ўзаро ишонч асосида мавжуд масалалаларни улар билан очиқ-ойдин муҳокама қилмоқда ва ҳал этмоқда. Давлатимиз раҳбари томонидан илгари сурилган ташаббуслар барча аъзоларга тенг манфаат келтирадиган иқтисод, транспорт, хавфсизлик масалаларига тааллуқли. Масалан, биз нима учун ташкилот доирасида ички минтақавий савдони ривожлантириш бўйича махсус дастур ишлаб чиқаяпмиз? Мана шу ҳужжат орқали савдо соҳасидаги мавжуд муамоларни ва уларнинг ечимини белгилаб олиш муҳим. Бундан ташқари ШҲТ доирасида транспорт ва ўзаро иқтисодий боғлиқлик стратегияси ишлаб чиқилмоқда. Мақсадимиз – ШҲТ маконидаги минтақаларни боғлаш орқали янги транспорт коридорлари ва иқтисодий инфратузилмаларни шакллантириш учун институционал замин яратиш. Албатта, бу давом этувчи ва босқичли жараён.
ШҲТ саммитида Ўзбекистон қандай ташаббусларни илгари суриши кутилмоқда?
2021-2022 йилларда Ўзбекистон ШҲТга тўртинчи маротаба раислик қилмоқда. Бу галги раислик ҳам ташкилий, ҳам мазмун жиҳатдан олдингиларидан анча фарқ қилади. Саммитга 30 та атрофидаги муҳим янги ҳужжатларни олиб чиқиш устида ишлар давом эттирилмоқда. Улар қатор янги тармоқ ва соҳаларни қамраб олади. Иқтисодиёт, транспорт, саноат ҳамкорлиги, юқори технологиялар – яъни амалий аҳамиятга эга йўналишлар Ўзбекистон учун доим устувор бўлиб қолади. Яна бир бор таъкидлайман, ШҲТнинг келажаги учун бу жуда муҳим. Шиддат билан ўзгараётган дунёда бу жуда керак.
Табийки, иқтисодий ҳамкорликка қаратилаётган урғу ШҲТ доирасида шерикликнинг бошқа йўналишларига ҳеч қандай путур етказмайди. Мамлакатимиз бошқа соҳаларда ҳам проактив, яъни ташаббускор аъзо. Масалан, маданий-гуманитар соҳада туризмдан ташқари, ўзига хос бир ташаббус илгари сурилиши режалаштирилган. Президентимиз топшириғи билан ШҲТнинг Эзгу мақсадлар элчиси институтини жорий қилиш устида ишлар олиб борилмоқда. Бу ташаббус моҳиятида давлатлар ўртасида ўзаро ишончни мустаҳкамлаш, халқларни бири-бирига янада яқинлаштириш ғояси туради. ШҲТ аъзолари орасида обрўли шахсларни эзгу мақсадлар элчиси сифатида тайинлаш ва уларни ташкилотнинг қадриятларини тарғиб қилишга, халқларни ўзаро яқинлаштиришга йўналтириш кўзда тутилади. Бу Ўзбекистоннинг ташаббуси, саммитда шу бўйича тегишли ҳужжатни имзолаш кутилмоқда.
Сиёсий маънода эса саммитда ШҲТга айрим давлатларни кузатувчи ва ўзаро шерик сифатида қабул қилиш масаласи муҳокама этилиши кутилмоқда. Бу масалаларнинг барчаси саммитда кўриб чиқилади. Булар қуруқ гаплар эмас. Биз кутаётган салмоқли натижаларга таяниб айтмоқчиманки, Самарқанд саммитининг катта аҳамият касб этишидан умидимиз жуда катта. Чунки охирги йилларда бунақа катта тадбир бўлиб ўтмаган.
Яна бир ташаббуслардан бири – Ички минтақавий савдони ривожлантиришга қаратилган махсус Дастурни ишлаб чиқиш, бу ҳақда ҳам тўхталиб ўтдим. Бунинг тагида жуда катта масалалар ётибди. Бу таклиф ташкилот аъзолари ўртасидаги умумий салоҳиятни биргаликда ишга солишга қаратилган. Шуниси билан ҳам саммитга бўлган ишонч ва қизиқиш жуда катта.
Бугунги кунда биз учун энг керакли масала қуруқлик орқали автомобиль йўл коридорларини яратишдир. Бунда энг маъқули темир йўл қуриш. Транспорт коридорларини яратиш учун нима керак? Катта сармоялар. Сармояларни ишончли қўллаш ва улардан самарали фойдаланиш учун нима керак? Сиёсий ва ўзаро ишончли муҳит, чегараларни очиш зарур. Чегарадаги савдога халақит бераётган тўсиқларни йўқотиш лозим. Бу бир неча йиллар ва доимий мулоқотни талаб қилувчи жараён. ШҲТда бу масалаларга эътибор кучаймоқда ва бунда Ўзбекистон катта жонбозлик кўрсатмоқда. Ташкилотнинг жорий йилги саммитида ҳам ушбу масалалар кўрилади.
Саммитда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари масаласи ҳам кўриб чиқиладими?
Маълумки, ШҲТ айрим ғарб экспертлари томонидан танқидий руҳда таҳлил қилинади. Баъзилар уни Ғарбга, ғарбнинг қадриятларига қарши қаратилган ташакилот деб талқин қилади. Лекин бу асосга эга бўлмаган юзаки танқидлар. Агарда ташкилот Хартиясини очиб ўқисангиз, у ерда инсон ҳуқулари, дунёда адолатли ва демократик тартиботни шакллантириш тўғрисидаги баёнотлар мавжуд. Лекин афсуски, ҳеч ким шуларга эътибор бермайди. ШҲТ инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун тузилган махсус ташкилот эмас, у универсал ташкилотдир. Унинг фаолиятида ҳамма масалалар кўриб чиқилади, шу жумладан, инсон ҳуқуқлари ҳам.
Ғарб ва Европа экспертлари ШҲТга нисбатан, айниқса унинг шаклланиш даврида катта хавф ва қўрқув билан қарашган. Бу ташкилот НАТОга қарши қаратилган сиёсий блокка айланиши мумкин, деган шубҳалар ва тахминлар ҳам бўлган. Чунки ШҲТ олдига энг асосий масала – хавфсизликни таъминлашни устувор вазифа сифатида қўйган эди. Шунинг учун ҳам уларда муайян қўрқув бўлган. «Келажакда Россия ва Хитой иштирокида тузилган бу ташкилотнинг ҳарбийлашиш эҳтимоли мавжуд ёки бўлмаса мафкуравий жиҳатдан Ғарбга қарши турувчи сиёсий блокка айланиши мумкин», дея хавфсирашган. Лекин, шу кунга қадар ҳеч ким ташкилот доирасида бу масалани кўтармаган. Қолаверса, мен юқорида айтган консесус принципи, шунингдек Хартиядаги ШҲТни учинчи давлатларга ва халқаро ташкилотларга қарши қўймаслик тамойили мавжуд. Бу ўз-ўзидан ҳар қандай блоклашиш тўғрисидаги тахминларни пучга чиқаради.
Айрим хорижлик экспертлар ШҲТ деганда асосан Россия ва Хитойни кўришади. Уларнинг қарашларида геосиёсий ёндошув кучли эканлигини кўрсатиб туради. Бу хато фикрлаш. Ташкилот доирасида барча аъзолар бир хил ва тенг ҳуқуққа ва мажбуриятларга эга. Масалан, сиз ШҲТ саммитида қайсидир давлат баёнот берибди ва бу бошқа бир давлат норозилигига олиб келибди, деган гапни эшитганмисиз? Йўқ, албатта. Афсуски, биз охирги йилларда бошқа халқаро ташкилотларда, масалан, Европа иттифоқи доирасида очиқ тортишувларни кўришимиз мумкин. Бунинг сабаби – муҳим қарорлар бўйича консенсусга келишиш қийин бўлмоқда ва бу баҳсларга олиб келмоқда. Халқаро ташкилотларга барча масалаларни ўзаро ишонч ва маслаҳатлашувлар орқали, консенсус билан ҳал қилиш механизмини сақлаб қолиш жуда муҳим. ШҲТда эса бу механизм тўла-тўкис амал қилиб келади.
Биз ҳозир ШҲТдан жуда кўп нарсаларни кутмаслигимиз керак. Чунки у жуда ёш ташкилот, эндигина 21 йил бўлди. Бу давр ичида бир биридан кескин фарқ қилувчи далватлар ўзаро ҳамкорлик қилишга келишишди. Масалан, 30 йил илгари Хитой билан Марказий Осиё ўртасида тўғридан-тўғри ҳеч қандай муносабат бўлмаган. Мана шу 21 йил ичида ташкилот ўзаро ҳамкорлик ва ишончни муҳтаҳкамлашга хизмат қилди. Айтиш мумкинки, дастлабки ва муҳим қадамлар ташланди. Навбатдаги марра – кўптомонлама ҳамкорликни янги босқичга олиб чиқиш, натижалар билан бойитиш.
Исломбек Умаралиев суҳбатлашди
Изоҳ (0)