Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.
Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” nomli yangi rukn orqali kuzatib borish mumkin.
Rukn materiallari har kuni tong soat 7:30 da e’lon qilinadi.
90 yil avval. 13-aprel, chorshanba
Kompartiya Farg‘ona shahar qo‘mitasi hamda shahar kasaba soyuzi sho‘rolari “fikr tarqatuvchisi” hisoblangan “Kommuna” gazetasi (hozirgi “Farg‘ona haqiqati”)ning 1932-yil 13-aprel soni, har doimgidek, tanqid va chorlovlarga to‘la. Masalan, “Farg‘ona rayonidagi... ‘Yer uram’ kolxozida... ulovlardan foydalanish, baholab ishlash va dangasaliklarga qarshi ko‘rilaturg‘on choralarning yo‘qlig‘i sababidan brigadalar buzilib, yana birga qo‘shilib ishlash oldida turadilar. Kolxozning ko‘klam ishlari toshbaqa sur’ati bilan bormoqdakim, bu ahvol kolxozni plan bajarilmaslik xavfi oldig‘a qo‘yadi”.
Karimov va Ahmedov o‘rtoqlarning “Terim pullari tezlikda undirilsin” sarlavhali xatida esa bunday deyiladi: “Yormozor dasht mahallasida vaqtli terim va zayom pullaridan 2085 so‘m undirish lozim edi. Lekin pul undirishning sust borib, uchastka boshliqlari ishga salqin qarashi natijasida, 1031 so‘m undi, 1054 so‘m undirilmay qoldi. Uchastka kattalari bo‘lsa ‘biz normani bajardik’ bahonasi bilan ishsiz keladilar. Jamoa tashkilotlari turtib qo‘ysin”.
Umumiy sarlavhasi “Yaramas haydash kutgandek hosil bermaydi” bo‘lgan 2-sahifa ham asosan qoloq kolxozlar tanqidiga bag‘ishlangan. Masalan, Lagandagi haydash ishlari “uyatli ravishda bajarilayotgani” ta’kidlanadi. Valik jamoasidagi “Qizil batrak”, “Qizil g‘ayrat” kabi kolxozlarda “baholab ishlash asosan yo‘lga qo‘yilmagani”, “kolxozchilar o‘rtasida sotsial kimo‘zar zarbdorchilik ishlari mutlaqo yo‘q”ligi bois “har kuni 10 lab, 8 lab kolxozchilar ishga chiqmasdan, o‘z ishlari bilan ovora” ekanligini qoralanadi.
Gazetaning asosan xorij xabarlariga ajratilgan so‘nggi sahifasi mahalliy faollarning e’tirozli chiqishlaridan qutulib qololmagan. “Jo‘ydam qishlog‘idagi birinchi bosqich maktabi muallimi Ismatilla O‘rinov har kuni dars vaqti talabalarga dars bermasdan, o‘z ishi bilan mashg‘ul bo‘lib yuradi. Darsga kelgan talabalar muallimni kutib o‘tirib, vaqtini bekorga o‘tkazib ketishlari orqasida talabalarning ko‘pi maktabdan bezib ketayotir. Ismatillani xohlagan vaqtida dars berib, xohlamasa o‘ynab yurishi orqasida haliga qadar o‘quv planining 50 protsenti ham bajarilmagan. Bu xushyoqmas muallimga maorif shu’basi bir nazar solib qo‘ysin”, — deyiladi O‘rtoq deb imzo chekkan muxbirning “O‘rinov o‘qitish o‘rniga o‘ynab yuradi” degan xabarida.
Xorijda nima gap? Xorij Buyuk tushkunlikdan hamon azobda: “Kapitalist mamlakatlaridagi injener-texniklar o‘rtasida ishsizlar soni kun sayin ko‘paymoqda. Yaqinda Nyu-York shahar idorasi, rasxodlar kamayganligi munosabati bilan, injener va texniklardan 1000 kishini ishdan bo‘shatish to‘g‘risida qaror chiqardi”; Ispaniya 1936-yilga borib fuqarolar urushiga aylanadigan ziddiyatlar ichida: “Ispaniyada ish tashlash harakati kengayib bormoqda... Malagada ishsizlar va ularga qo‘shilgan ishchilar pomeshchiklarning mulklarini o‘z qo‘llariga oldilar... Malagada siyosiy mahbuslar qo‘zg‘alib, qorovullarni qurolsizlantirdilar, turmaga o‘t qo‘ydilar”; Kashmir va Varshava notinch — namoyishchilar politsiya bilan to‘qnashgan.
Lekin eng asosiy mavzu — Yaponiyaning Xitoyga bosqini. “Xitoy ma’lumotlariga qaraganda, hozirgi vaqtda Shanxayda 65 ming yapon askari, 60 zirhli avtomobil va 160 harbiy aeroplan bor”, deyiladi bir xabarda. “Yaponiyaning siyosiy va harbiy doiralarida Yaponiyaning Millatlar ittifoqidan chiqishi to‘g‘risidagi oqim kuchaymoqda, chunki Millatlar Ittifoqi go‘yo Shanxaydan yapon askarlarining chiqariluvini va Manchjuriya masalasining hal qilinuvini talab qilayotgan emish. Yaponiya imperializmasining bu qadami — Xitoyda yangi harakatlar uchun o‘zi yo‘l ochish istagi borligini ko‘rsatadi”, deyiladi “Yaponiya Millatlar ittifoqidan chiqish bilan po‘pisa qilmoqda” degan boshqa bir xabarda.
60 yil avval. 13-aprel, juma
SSSR rahbariyati 1962-yili ittifoq tarkibidagi O‘rta Osiyo respublikalari — O‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘iziston va Turkmanistonni alohida “yirik iqtisodiy rayon”ga ajratgan. Aprelda bu respublikalarning bosh gazetalari qo‘shma maxsus sonlar chiqargan. “Qizil O‘zbekiston”ning “Sovettik Kirgizistan”, “Tojikistoni Soveti” va “Sovet Turkmenistani” bilan birgalikdagi maxsus soni 13-aprelda bosmadan chiqqan. Gazeta muqovasining o‘zi alohida bir asar, uning bir chekkasida shoir Uyg‘unning “Do‘stlik qo‘shig‘i” she’ri. Unda shunday satrlar bor: “Turkman, tojik, o‘zbek, qirg‘izu qozoq, — Bir aka-ukaday mehribon, inoq. Hammasi jonajon, bari ittifoq. Bari bir maktabdan olmishdir saboq. U maktab Rossiya, Lenin maktabi!..”.
Bu vaqtga kelib O‘rta Osiyo yirik iqtisodiy rayonini koordinatsiyalash va planlashtirish kengashi xodimlari mintaqaning sanoat, qurilish va transportdagi ahvolini har taraflama o‘rganishni boshlagan edi. Gazetada o‘sha o‘rganishlar bilan bog‘liq materiallar bisyor. Iqtisodiyot fanlari nomzodi Kalyakinning “Iqtisodiy rayonimizning mashinasozligi” maqolasida shunday deyiladi: “Mashinasozlarimiz yetti yillik plandagi eng muhim vazifalardan birini bajarishga, ya’ni, 1965-yilda paxta hosilining 70 protsentini mashinalar bilan terib olishga munosib hissa qo‘shishlari lozim”. O‘zbekiston Xalq xo‘jaligi kengashi xodimi Bogdasarov “O‘zbekiston — qardoshlarga” deb nomlangan materialida o‘sha vaqtda Tojikiston, Qirg‘iziston va Turkmaniston paxta dalalarida javlon urayotgan va “Tashselmash” zavodida ishlab chiqarilgan “XVS-1, 2” paxta terish mashinalarini “dunyoda eng mukammal” deb ta’riflaydi.
“Do‘stlik! Biz har bir qadamda ana shu do‘stlikning issiq haroratini qilib turamiz. Tojik qiz-juvonlari Tursunoy Oxunovaning ajoyib tashabbusiga qo‘shilib, paxta terish mashinalari rulini boshqarmoqdalar, — deb yozadi tojikistonlik Aminjon Shukuhiy. — Keksalarimiz yaxshi xotirlaydilar: arzimagan uy-joy deb, bir parcha yer deb, aka ukani, uka akani halok qilgan. Xususiy mulkchilik do‘stlik daraxtining ildiz-ildiziga bolta urgan, millatlar o‘rtasidagi hamkorlik va qardoshlikni kishanlab tashlagan edi. Biroq endigi avlod uchun bular qadimning ko‘ngilsiz xotirasigina bo‘lib qoldi. Qardosh o‘zbeklarning tojiklarga Mirzacho‘l bag‘ridan 50 ming gektar yerni in’om qilishi faqat sotsialistik zamonaga xos qudratli do‘stlikning ulug‘ namoyishidir”.
Amudaryo nafaqat O‘zbekiston, balki Tojikiston va Turkmaniston hayotida ham muhim o‘rin tutuvchi suv manbaidir. SSSR Kommunistik partiyasining XXII syezdida Qarshi dashtlarini o‘zlashtirish vazifasi qo‘yilgan, bu esa aynan Amudaryo bilan bog‘liq, ayni vaqtda qo‘shni respublikalar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan katta bir tadbir. Shu sababli ham bu masala gazetaning birlashgan sonida alohida yoritilgan. “Qizil O‘zbekiston” maxsus muxbiri S.Nurov ushbu loyiha shunday yozadi:
“Qarshi dashtlaridagi mahsuldor yerlarda 100 ga yaqin sovxoz tashkil etiladi, cho‘ldagi bir million gektardan ortiq maydonda yiliga salkam ikki million tonna ‘oq oltin’ yetishtiriladi. Hisob-kitoblar dashtni o‘zlashtirish uchun sarflanadigan mablag‘lar qurilish jarayonining o‘zidayoq qoplanishini ko‘rsatib turibdi. KPSS Markaziy Komitetining mart Plenumida O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi sekretari o‘rtoq Sh.Rashidov shu haqda bunday degan edi: ‘Qarshi cho‘li bamisoli katta xazinadir. Ma’lumki, g‘o‘zaning o‘sishi uchun asosan ikki muhim shart bo‘lishi: issiqlik va suv bo‘lishi kerak. Qarshi cho‘lida issiqlik ham, suv ham respublikaning boshqa har qanday rayonidagiga qaraganda ko‘p. Bu esa, sovuq tushmasdan oldin birinchi sort paxtani mo‘l-ko‘l qilib olishni ta’minlaydigan ishonchli shartdir... Farg‘ona vodiysiga sovet paxtachiligining durdonasi deb to‘g‘ri nom berilgan. Qarshi cho‘li o‘zlashtirilganidan keyin bizning paxtachiligimiz yana bir ajoyib durdona bilan boyiydi”.
O‘rta Osiyo iqtisodiy rayoni xalq xo‘jaligi kengashlari ishini koordinatsiyalash va planlashtirish kengashi raisining o‘rinbosari A.Rudinning “O‘rta Osiyo yirik iqtisodiy rayoni” nomli maqolasi — gazetaning shu sonidagi eng asosiy material. Rudin maqolasining xulosa qismida “umumittifoq mehnat taqsimotida O‘rta Osiyo respublikalarining ishlab chiqarishini ixtisoslashtirishdagi asosiy yo‘nalishlar”ni sanab o‘tgan — ularni ko‘rib chiqarkansiz, mintaqa birinchi galda arzon xomashyo va energetika manbasi sifatida ko‘rilganini anglash qiyin emas.
30 yil avval. 13-aprel, dushanba
Yakshanba kuni gazetalar chiqmaydi, shuning uchun “Toshkent oqshomi”ning dushanba soni 11-aprel, shanba kuni bo‘lgan asosiy voqealar bayoni bilan boshlangan. Eng asosiy yangilik — prezident Islom Karimov shanba kuni rasmiy tashrif bilan Saudiya Arabistoniga jo‘nab ketgan. “Islom Karimovni Saudiya Arabistoni podshosi Faxd bin Abdil Aziz al Saud kutib oldi… Kechqurun Saudiya Arabistoni podshosi o‘zining ‘Assalom’ qasrida O‘zbekiston Prezidenti sharafiga ziyofat uyushtirdi... Ziyofatdan so‘ng Saudiya Arabistoni podshosi bilan O‘zbekiston Prezidenti o‘rtasida o‘zaro suhbat bo‘lib o‘tdi”, — deyiladi gazeta xabarida. Qo‘shimcha qilinishicha, “kecha (12-aprel kuni) kunning ikkinchi yarmida Islom Karimov va O‘zbekiston delegatsiyasi a’zolari Makka shahriga yo‘l olgan”.
Shanba kuni yana bir e’tiborga molik tadbir bo‘lgan — O‘zbekiston bosh vaziri Abdulhoshim Mutalov matbuot anjumani o‘tkazgan. Unda jurnalistlar “O‘zbekistonning 21 million aholisini kiyintirish, uni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash borasida belgilanayotgan chora-tadbirlardan boxabar bo‘lgan”. Materialda, jumladan, O‘zbekistonning o‘sha davrdagi ehtiyojlariga doir raqamlar keltirilgan: “6,2 million tonna don respublikamizning yillik ehtiyojidir. Shundan 4 million tonnasi un qilinadi. 550 ming tonna qand-shakar, 450 ming tonna go‘sht, 19 ming tonna sut, 53 ming tonna margarin, 73 ming tonna sariyog‘, 50 ming tonna go‘sht konservalari, 35 ming tonna turli yormalar, 315 ming tonna guruch, 31 ming tonna choy ishlatamiz, 300 million dona sigaret chekamiz va hokazo”. “Toshkent oqshomi” muxbiri Solih Yoqubovning yozishicha, “matbuot konferensiyasi oxirida bunday oshkora muloqot-uchrashuvlarni kelgusida muntazam ravishda o‘tkazib turish haqida so‘z borgan”.
Toshkentda aprel boshidagi eng shov-shuvli voqealardan biri — shahardagi ayrim do‘konlarda sutning oshirilgan narxda (bir litri 4 so‘m 63 tiyindan) sotilgani. Ahvol shu qadar jiddiyki, bu masala hatto prezident huzuridagi Vazirlar Mahkamasida ham muhokama qilingan. Aybdorlar qattiq jazolangan: to‘rtta do‘kon mudiri, Chilonzor oziq-ovqat idorasi direktori ishdan haydalgan, yana bir qator mas’ullarga qat’iy hayfsanlar e’lon qilingan. O‘z navbatida, “bu hollarni o‘g‘rilik deb baholash qiyin”, deydi Toshkent shahar hokimi o‘rinbosari Abdurashid Razzoqov. “Chunki ortiqcha narxda sotilgan sut uchun xaridorlar to‘lagan pullarning hammasi davlat budjetiga kelib tushgan”. O‘zi nega sut qimmat sotilgan? Birinchidan, narx-navo kun emas, soat sayin o‘zgarayotgan zamon emasmi — shahardagi 350 do‘konning barini ogohlantirishga ulgurishmagan. Ikkinchidan, nakladnoyda sutning ulgurji narxi 4 so‘m 63 tiyin deb ko‘rsatilgan — ko‘pchilik sotuvchilar aynan shu raqamni ko‘rib chalg‘igan (emish).
Gazetaning bu sonida Toshkent shahar tramvay-trolleybus ishlab chiqarish boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari Muxtorbek Qodirbekov bilan suhbat ham bor. Uning aytishicha, “hozir boshqarmamizda belgilangan 8043 kishi o‘rniga 5831 elektr transportchisi mehnat qilmoqda. Buning birinchi sababi maoshning yetarli emasligida”. Shunga qaramay, boshqarma faoliyatini qoniqarli davom ettirishga harakat qilingan, chunki uning (tramvay va trolleybus) “haydovchilari har kuni 700—800 ming yo‘lovchini eson-omon o‘z manzillariga yetib olishlariga javobgar” (taqqoslash uchun, 2021-yilda Toshkentda avtobuslar, “marshrutka”lar va metropoliten vositasida har kuni 940—950 ming yo‘lovchi tashilayotgan edi — bu, aholi soni sezilarli oshganini hisobga olmasa, 30 yil avval tramvay va trolleybuslarning o‘zi tashigan yo‘lovchilar sonidan biroz ko‘proq, xolos).
Toshkent shahar sanitariya-epidemiologiya stansiyasi xodimi Uyg‘un Shorixsiyevning “Ibrat olishsa bo‘lmasmikin?” nomli materialida u ishlaydigan idoraga shaharning bir mavzesidagi ko‘p qavatli uylarning birida yashovchilardan shikoyat tushgani, uy oldida to‘planib qolgan chiqindilar olib ketilmayotganidan e’tiroz bildirilgani aytiladi. “Ertasiga o‘sha joyga yo‘l oldik. Qay ko‘z bilan ko‘raylikki, nari borsa ikki mashina chiqar-chiqmas axlatlar ikki uy orasida tepkilanib yotardi. O‘sha ‘qo‘lbola’ axlatxonani ham ular (ikki ‘dom’dagi 192 xonadonda yashovchilar)ning o‘zi bunyod etgan”. Muallif maqola davomida Toshkentning batartib va e’tiborga muhtoj hududlarini birma-bir sanagan: “Kechki payt ‘Oloy’ bozori bekatiga yetib keldim. Ochig‘i, metro qurilishi bahonasida shahrimizning markaziy ko‘chalaridan biri bo‘lgan Engels ko‘chasidan ham fayz ko‘tarilibdi”.
“02: hodisalar, xabarlar” rukni ostida berilgan “Tezkor guruh — harakatda” maqolasi shunday boshlanadi: “Tungi soat 20 da shahrimizning o‘n bitta rayonidan kelgan militsionerlar shahar avtomobil nazorati inspeksiyasi oldidagi maydonda safga turdilar. Ular shahar Ichki ishlar boshqarmasi boshlig‘ining muovini Tursunxon Xudoyberganov buyrug‘i bilan guruhlarga bo‘linishdi...”. Materialda tunda yuz bergan YTH va o‘g‘riliklar tafsilotlari, “sayoqlar” bilan olib borilayotgan ishlar haqida so‘z boradi. Masalan, Kuybishev rayoni (hozirgi Mirzo Ulug‘bek tumani)dagi Lunacharskiy (hozirgi Buyuk Ipak yo‘li) ko‘chasida mast haydovchi “GAZ-52” yuk mashinasini daraxtga borib urgani oqibatida mashina ichida bo‘lgan 40 yoshli ikki kishi halok bo‘lgan, 39 yoshli haydovchining o‘zi esa tirik qolgan.
Izoh (0)