Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.
Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» номли янги рукн орқали кузатиб бориш мумкин.
Рукн материаллари ҳар куни тонг соат 7:30 да эълон қилинади.
90 йил аввал. 13 апрель, чоршанба
Компартия Фарғона шаҳар қўмитаси ҳамда шаҳар касаба союзи шўролари «фикр тарқатувчиси» ҳисобланган «Коммуна» газетаси (ҳозирги «Фарғона ҳақиқати»)нинг 1932 йил 13 апрель сони, ҳар доимгидек, танқид ва чорловларга тўла. Масалан, «Фарғона районидаги... ‘Ер урам’ колхозида... уловлардан фойдаланиш, баҳолаб ишлаш ва дангасаликларга қарши кўрилатурғон чораларнинг йўқлиғи сабабидан бригадалар бузилиб, яна бирга қўшилиб ишлаш олдида турадилар. Колхознинг кўклам ишлари тошбақа суръати билан бормоқдаким, бу аҳвол колхозни план бажарилмаслик хавфи олдиға қўяди».
Каримов ва Аҳмедов ўртоқларнинг «Терим пуллари тезликда ундирилсин» сарлавҳали хатида эса бундай дейилади: «Ёрмозор дашт маҳалласида вақтли терим ва заём пулларидан 2085 сўм ундириш лозим эди. Лекин пул ундиришнинг суст бориб, участка бошлиқлари ишга салқин қараши натижасида, 1031 сўм унди, 1054 сўм ундирилмай қолди. Участка катталари бўлса ‘биз нормани бажардик’ баҳонаси билан ишсиз келадилар. Жамоа ташкилотлари туртиб қўйсин».
Умумий сарлавҳаси «Ярамас ҳайдаш кутгандек ҳосил бермайди» бўлган 2-саҳифа ҳам асосан қолоқ колхозлар танқидига бағишланган. Масалан, Лагандаги ҳайдаш ишлари «уятли равишда бажарилаётгани» таъкидланади. Валик жамоасидаги «Қизил батрак», «Қизил ғайрат» каби колхозларда «баҳолаб ишлаш асосан йўлга қўйилмагани», «колхозчилар ўртасида социал кимўзар зарбдорчилик ишлари мутлақо йўқ»лиги боис «ҳар куни 10 лаб, 8 лаб колхозчилар ишга чиқмасдан, ўз ишлари билан овора» эканлигини қораланади.
Газетанинг асосан хориж хабарларига ажратилган сўнгги саҳифаси маҳаллий фаолларнинг эътирозли чиқишларидан қутулиб қололмаган. «Жўйдам қишлоғидаги биринчи босқич мактаби муаллими Исматилла Ўринов ҳар куни дарс вақти талабаларга дарс бермасдан, ўз иши билан машғул бўлиб юради. Дарсга келган талабалар муаллимни кутиб ўтириб, вақтини бекорга ўтказиб кетишлари орқасида талабаларнинг кўпи мактабдан безиб кетаётир. Исматиллани хоҳлаган вақтида дарс бериб, хоҳламаса ўйнаб юриши орқасида ҳалига қадар ўқув планининг 50 проценти ҳам бажарилмаган. Бу хушёқмас муаллимга маориф шуъбаси бир назар солиб қўйсин», — дейилади Ўртоқ деб имзо чеккан мухбирнинг «Ўринов ўқитиш ўрнига ўйнаб юради» деган хабарида.
Хорижда нима гап? Хориж Буюк тушкунликдан ҳамон азобда: «Капиталист мамлакатларидаги инженер-техниклар ўртасида ишсизлар сони кун сайин кўпаймоқда. Яқинда Нью-Йорк шаҳар идораси, расходлар камайганлиги муносабати билан, инженер ва техниклардан 1000 кишини ишдан бўшатиш тўғрисида қарор чиқарди»; Испания 1936 йилга бориб фуқаролар урушига айланадиган зиддиятлар ичида: «Испанияда иш ташлаш ҳаракати кенгайиб бормоқда... Малагада ишсизлар ва уларга қўшилган ишчилар помешчикларнинг мулкларини ўз қўлларига олдилар... Малагада сиёсий маҳбуслар қўзғалиб, қоровулларни қуролсизлантирдилар, турмага ўт қўйдилар»; Кашмир ва Варшава нотинч — намойишчилар полиция билан тўқнашган.
Лекин энг асосий мавзу — Япониянинг Хитойга босқини. «Хитой маълумотларига қараганда, ҳозирги вақтда Шанхайда 65 минг япон аскари, 60 зирҳли автомобиль ва 160 ҳарбий аэроплан бор», дейилади бир хабарда. «Япониянинг сиёсий ва ҳарбий доираларида Япониянинг Миллатлар иттифоқидан чиқиши тўғрисидаги оқим кучаймоқда, чунки Миллатлар Иттифоқи гўё Шанхайдан япон аскарларининг чиқарилувини ва Манчжурия масаласининг ҳал қилинувини талаб қилаётган эмиш. Япония империализмасининг бу қадами — Хитойда янги ҳаракатлар учун ўзи йўл очиш истаги борлигини кўрсатади», дейилади «Япония Миллатлар иттифоқидан чиқиш билан пўписа қилмоқда» деган бошқа бир хабарда.
60 йил аввал. 13 апрель, жума
СССР раҳбарияти 1962 йили иттифоқ таркибидаги Ўрта Осиё республикалари — Ўзбекистон, Тожикистон, Қирғизистон ва Туркманистонни алоҳида «йирик иқтисодий район»га ажратган. Апрелда бу республикаларнинг бош газеталари қўшма махсус сонлар чиқарган. «Қизил Ўзбекистон»нинг «Советтик Киргизистан», «Тожикистони Совети» ва «Совет Туркменистани» билан биргаликдаги махсус сони 13 апрелда босмадан чиққан. Газета муқовасининг ўзи алоҳида бир асар, унинг бир чеккасида шоир Уйғуннинг «Дўстлик қўшиғи» шеъри. Унда шундай сатрлар бор: «Туркман, тожик, ўзбек, қирғизу қозоқ, — Бир ака-укадай меҳрибон, иноқ. Ҳаммаси жонажон, бари иттифоқ. Бари бир мактабдан олмишдир сабоқ. У мактаб Россия, Ленин мактаби!..».
Бу вақтга келиб Ўрта Осиё йирик иқтисодий районини координациялаш ва планлаштириш кенгаши ходимлари минтақанинг саноат, қурилиш ва транспортдаги аҳволини ҳар тарафлама ўрганишни бошлаган эди. Газетада ўша ўрганишлар билан боғлиқ материаллар бисёр. Иқтисодиёт фанлари номзоди Калякиннинг «Иқтисодий районимизнинг машинасозлиги» мақоласида шундай дейилади: «Машинасозларимиз етти йиллик пландаги энг муҳим вазифалардан бирини бажаришга, яъни, 1965 йилда пахта ҳосилининг 70 процентини машиналар билан териб олишга муносиб ҳисса қўшишлари лозим». Ўзбекистон Халқ хўжалиги кенгаши ходими Богдасаров «Ўзбекистон — қардошларга» деб номланган материалида ўша вақтда Тожикистон, Қирғизистон ва Туркманистон пахта далаларида жавлон ураётган ва «Ташселмаш» заводида ишлаб чиқарилган «ХВС-1, 2» пахта териш машиналарини «дунёда энг мукаммал» деб таърифлайди.
«Дўстлик! Биз ҳар бир қадамда ана шу дўстликнинг иссиқ ҳароратини қилиб турамиз. Тожик қиз-жувонлари Турсуной Охунованинг ажойиб ташаббусига қўшилиб, пахта териш машиналари рулини бошқармоқдалар, — деб ёзади тожикистонлик Аминжон Шукуҳий. — Кексаларимиз яхши хотирлайдилар: арзимаган уй-жой деб, бир парча ер деб, ака укани, ука акани ҳалок қилган. Хусусий мулкчилик дўстлик дарахтининг илдиз-илдизига болта урган, миллатлар ўртасидаги ҳамкорлик ва қардошликни кишанлаб ташлаган эди. Бироқ эндиги авлод учун булар қадимнинг кўнгилсиз хотирасигина бўлиб қолди. Қардош ўзбекларнинг тожикларга Мирзачўл бағридан 50 минг гектар ерни инъом қилиши фақат социалистик замонага хос қудратли дўстликнинг улуғ намойишидир».
Амударё нафақат Ўзбекистон, балки Тожикистон ва Туркманистон ҳаётида ҳам муҳим ўрин тутувчи сув манбаидир. СССР Коммунистик партиясининг XXII съездида Қарши даштларини ўзлаштириш вазифаси қўйилган, бу эса айнан Амударё билан боғлиқ, айни вақтда қўшни республикалар билан ҳамкорликда амалга ошириладиган катта бир тадбир. Шу сабабли ҳам бу масала газетанинг бирлашган сонида алоҳида ёритилган. «Қизил Ўзбекистон» махсус мухбири С.Нуров ушбу лойиҳа шундай ёзади:
«Қарши даштларидаги маҳсулдор ерларда 100 га яқин совхоз ташкил этилади, чўлдаги бир миллион гектардан ортиқ майдонда йилига салкам икки миллион тонна ‘оқ олтин’ етиштирилади. Ҳисоб-китоблар даштни ўзлаштириш учун сарфланадиган маблағлар қурилиш жараёнининг ўзидаёқ қопланишини кўрсатиб турибди. КПСС Марказий Комитетининг март Пленумида Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи секретари ўртоқ Ш.Рашидов шу ҳақда бундай деган эди: ‘Қарши чўли бамисоли катта хазинадир. Маълумки, ғўзанинг ўсиши учун асосан икки муҳим шарт бўлиши: иссиқлик ва сув бўлиши керак. Қарши чўлида иссиқлик ҳам, сув ҳам республиканинг бошқа ҳар қандай районидагига қараганда кўп. Бу эса, совуқ тушмасдан олдин биринчи сорт пахтани мўл-кўл қилиб олишни таъминлайдиган ишончли шартдир... Фарғона водийсига совет пахтачилигининг дурдонаси деб тўғри ном берилган. Қарши чўли ўзлаштирилганидан кейин бизнинг пахтачилигимиз яна бир ажойиб дурдона билан бойийди’».
Ўрта Осиё иқтисодий райони халқ хўжалиги кенгашлари ишини координациялаш ва планлаштириш кенгаши раисининг ўринбосари А.Рудиннинг «Ўрта Осиё йирик иқтисодий райони» номли мақоласи — газетанинг шу сонидаги энг асосий материал. Рудин мақоласининг хулоса қисмида «умумиттифоқ меҳнат тақсимотида Ўрта Осиё республикаларининг ишлаб чиқаришини ихтисослаштиришдаги асосий йўналишлар»ни санаб ўтган — уларни кўриб чиқаркансиз, минтақа биринчи галда арзон хом ашё ва энергетика манбаси сифатида кўрилганини англаш қийин эмас.
30 йил аввал. 13 апрель, душанба
Якшанба куни газеталар чиқмайди, шунинг учун «Тошкент оқшоми»нинг душанба сони 11 апрель, шанба куни бўлган асосий воқеалар баёни билан бошланган. Энг асосий янгилик — президент Ислом Каримов шанба куни расмий ташриф билан Саудия Арабистонига жўнаб кетган. «Ислом Каримовни Саудия Арабистони подшоси Фахд бин Абдил Азиз ал Сауд кутиб олди… Кечқурун Саудия Арабистони подшоси ўзининг ‘Ассалом’ қасрида Ўзбекистон Президенти шарафига зиёфат уюштирди... Зиёфатдан сўнг Саудия Арабистони подшоси билан Ўзбекистон Президенти ўртасида ўзаро суҳбат бўлиб ўтди», — дейилади газета хабарида. Қўшимча қилинишича, «кеча (12 апрель куни) куннинг иккинчи ярмида Ислом Каримов ва Ўзбекистон делегацияси аъзолари Макка шаҳрига йўл олган».
Шанба куни яна бир эътиборга молик тадбир бўлган — Ўзбекистон бош вазири Абдулҳошим Муталов матбуот анжумани ўтказган. Унда журналистлар «Ўзбекистоннинг 21 миллион аҳолисини кийинтириш, уни озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш борасида белгиланаётган чора-тадбирлардан бохабар бўлган». Материалда, жумладан, Ўзбекистоннинг ўша даврдаги эҳтиёжларига доир рақамлар келтирилган: «6,2 миллион тонна дон республикамизнинг йиллик эҳтиёжидир. Шундан 4 миллион тоннаси ун қилинади. 550 минг тонна қанд-шакар, 450 минг тонна гўшт, 19 минг тонна сут, 53 минг тонна маргарин, 73 минг тонна сариёғ, 50 минг тонна гўшт консервалари, 35 минг тонна турли ёрмалар, 315 минг тонна гуруч, 31 минг тонна чой ишлатамиз, 300 миллион дона сигарет чекамиз ва ҳоказо». «Тошкент оқшоми» мухбири Солиҳ Ёқубовнинг ёзишича, «матбуот конференцияси охирида бундай ошкора мулоқот-учрашувларни келгусида мунтазам равишда ўтказиб туриш ҳақида сўз борган».
Тошкентда апрель бошидаги энг шов-шувли воқеалардан бири — шаҳардаги айрим дўконларда сутнинг оширилган нархда (бир литри 4 сўм 63 тийиндан) сотилгани. Аҳвол шу қадар жиддийки, бу масала ҳатто президент ҳузуридаги Вазирлар Маҳкамасида ҳам муҳокама қилинган. Айбдорлар қаттиқ жазоланган: тўртта дўкон мудири, Чилонзор озиқ-овқат идораси директори ишдан ҳайдалган, яна бир қатор масъулларга қатъий ҳайфсанлар эълон қилинган. Ўз навбатида, «бу ҳолларни ўғрилик деб баҳолаш қийин», дейди Тошкент шаҳар ҳокими ўринбосари Абдурашид Раззоқов. «Чунки ортиқча нархда сотилган сут учун харидорлар тўлаган пулларнинг ҳаммаси давлат бюджетига келиб тушган». Ўзи нега сут қиммат сотилган? Биринчидан, нарх-наво кун эмас, соат сайин ўзгараётган замон эмасми — шаҳардаги 350 дўконнинг барини огоҳлантиришга улгуришмаган. Иккинчидан, накладнойда сутнинг улгуржи нархи 4 сўм 63 тийин деб кўрсатилган — кўпчилик сотувчилар айнан шу рақамни кўриб чалғиган (эмиш).
Газетанинг бу сонида Тошкент шаҳар трамвай-троллейбус ишлаб чиқариш бошқармаси бошлиғи ўринбосари Мухторбек Қодирбеков билан суҳбат ҳам бор. Унинг айтишича, «ҳозир бошқармамизда белгиланган 8043 киши ўрнига 5831 электр транспортчиси меҳнат қилмоқда. Бунинг биринчи сабаби маошнинг етарли эмаслигида». Шунга қарамай, бошқарма фаолиятини қониқарли давом эттиришга ҳаракат қилинган, чунки унинг (трамвай ва троллейбус) «ҳайдовчилари ҳар куни 700—800 минг йўловчини эсон-омон ўз манзилларига етиб олишларига жавобгар» (таққослаш учун, 2021 йилда Тошкентда автобуслар, «маршрутка»лар ва метрополитен воситасида ҳар куни 940—950 минг йўловчи ташилаётган эди — бу, аҳоли сони сезиларли ошганини ҳисобга олмаса, 30 йил аввал трамвай ва троллейбусларнинг ўзи ташиган йўловчилар сонидан бироз кўпроқ, холос).
Тошкент шаҳар санитария-эпидемиология станцияси ходими Уйғун Шорихсиевнинг «Ибрат олишса бўлмасмикин?» номли материалида у ишлайдиган идорага шаҳарнинг бир мавзесидаги кўп қаватли уйларнинг бирида яшовчилардан шикоят тушгани, уй олдида тўпланиб қолган чиқиндилар олиб кетилмаётганидан эътироз билдирилгани айтилади. «Эртасига ўша жойга йўл олдик. Қай кўз билан кўрайликки, нари борса икки машина чиқар-чиқмас ахлатлар икки уй орасида тепкиланиб ётарди. Ўша ‘қўлбола’ ахлатхонани ҳам улар (икки ‘дом’даги 192 хонадонда яшовчилар)нинг ўзи бунёд этган». Муаллиф мақола давомида Тошкентнинг батартиб ва эътиборга муҳтож ҳудудларини бирма-бир санаган: «Кечки пайт ‘Олой’ бозори бекатига етиб келдим. Очиғи, метро қурилиши баҳонасида шаҳримизнинг марказий кўчаларидан бири бўлган Энгельс кўчасидан ҳам файз кўтарилибди».
«02: ҳодисалар, хабарлар» рукни остида берилган «Тезкор гуруҳ — ҳаракатда» мақоласи шундай бошланади: «Тунги соат 20 да шаҳримизнинг ўн битта районидан келган милиционерлар шаҳар автомобиль назорати инспекцияси олдидаги майдонда сафга турдилар. Улар шаҳар Ички ишлар бошқармаси бошлиғининг муовини Турсунхон Худойберганов буйруғи билан гуруҳларга бўлинишди...». Материалда тунда юз берган ЙТҲ ва ўғриликлар тафсилотлари, «саёқлар» билан олиб борилаётган ишлар ҳақида сўз боради. Масалан, Куйбишев райони (ҳозирги Мирзо Улуғбек тумани)даги Луначарский (ҳозирги Буюк Ипак йўли) кўчасида маст ҳайдовчи «ГАЗ-52» юк машинасини дарахтга бориб ургани оқибатида машина ичида бўлган 40 ёшли икки киши ҳалок бўлган, 39 ёшли ҳайдовчининг ўзи эса тирик қолган.
Изоҳ (0)