Tilimizni bilamizmi: xatoday ko‘rinadigan, aslida to‘g‘ri so‘zlar

Oldinroq to‘g‘riday ko‘rinadigan, lekin aslida xato bo‘lgan ba’zi so‘zlar haqida ma’lumot berilgandi. Tilda bu hodisaning teskarisi ham uchraydi – ba’zi so‘zlar xatoga o‘xshaydi, lekin aslida biz o‘rganmagan-ko‘nikmagan shakli to‘g‘ri. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib ana shunday so‘zlarning ayrimlari haqida to‘xtaladi.

“Buhron” – krizis demak

Buhron arabchadan olingan, asliyatda tanglik, og‘ir holat; alahlash ma’nolarini anglatadi. O‘zbek tilida krizis, tanglik degan ma’noga ega. Hozirgi o‘zbek tilida nisbatan kam ishlatiladi:

Moliyaviy buhron rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga kuchli zarba berishi mumkin.

Bu so‘zni bo‘hron shaklida qo‘llash ko‘p uchraydi. Lekin u lug‘atlarga kirmagan. Menimcha, bu shaklni ham variantdosh sifatida kiritsa bo‘ladi. Chunki buhron o‘zlashma so‘z va til uni o‘ziga moslashtirishi tabiiy.

Lekin hozircha faqat buhron shaklini to‘g‘ri deyishga majburmiz. Ommaviy axborot vositalarida yoki so‘zlashuv uslubida boshqacha qo‘llanayotgani asos bo‘la olmaydi.

“O‘g‘rilik” bor, “o‘g‘irlik”-chi?

Bu so‘zni o‘g‘irlik tarzida yozish juda ko‘p uchraydi. Hatto izohli lug‘atdagi o‘ndan ortiq misolda bu so‘z o‘g‘irlik tarzida berilgan. Lekin bu xato. Nega? Chunki u lug‘atlardan o‘g‘rilik shaklida joy olgan. O‘g‘irliq degan so‘z bor, lekin o‘g‘irlik yo‘q.

So‘zni o‘g‘irlik shaklida yozishga uning fe’l varianti sabab bo‘lsa kerak: o‘g‘irlamoq. Chunki o‘g‘rilamoq degan fe’l yo‘q-da. Mabodo o‘g‘rilamoq deb yozsangiz, yana xatoga yo‘l qo‘yasiz. Labirintga o‘xshaydi-a?

O‘g‘irlik fe’l shakliga va talaffuzga mosligi sababli lug‘atlarga kiritilishi kerak.

O‘g‘rilik o‘g‘rining ishini va shu ish bilan shug‘ullanishni anglatadi:

Biron buyumni sifatsiz ishlab, a’lo navga haq olish noinsoflik, vijdonsizlik, to‘g‘rirog‘i, o‘g‘rilikning boshqa bir turi-ku!N. Safarov, “Olovli izlar”.

O‘g‘rilikka o‘rgangan bo‘lmang tag‘in, yaylovda yurib.A. Muxtor, “Chinor”.

“Ohangrabo”ning ohanrabosi

Ohanrabo so‘zini juda ko‘pchilik ohangrabo deb talaffuz qiladi va yozadi. Ohanrabo shaklini esa xato deb o‘ylaydi. Aslida aksincha bo‘lishi kerak. Ohangrabo – xato, ohanrabo – to‘g‘ri. Ohanrabo forscha ohan – temir va rabo – tortuvchi, o‘g‘irlovchi so‘zlaridan. Magnit ma’nosini anglatadi, lekin uni bu ma’noda qo‘llash eskirgan:

Kishilik tarixi davomida ohanrabo va keyinchalik elektron kvars soatlar yaratildi.Gazetadan.

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida asosan ko‘chma ma’nosi ishlatiladi. Bu holatda ohanrabo o‘ziga tortuvchi, o‘ziga jalb etuvchi, maftun etuvchi; fusunkor ma’nolarini anglatadi:

Yaqin-atrofdan eshitilayotgan ohanrabo kuylar kishini maftun etadi.“Saodat”.

Ohangrabo – ohangni tortuvchi degani, ohangni tortadigan narsa yo‘q, demak, bunday mazmun mantiqqa ega emas. Shunday ekan, qanchalik jarangdor va to‘g‘ri ko‘rinmasin, so‘zni bu shaklda qo‘llamaslik kerak. Uning bittagina to‘g‘ri shakli bor: ohanrabo.

Teng-tush va teng-u tush

Bu so‘zni ko‘pchilik teng-to‘sh yoki teng-u to‘sh shaklida yozadi. Izohli lug‘atga ko‘ra, bu shaklda qo‘llash shevaga xos. Adabiy til me’yorlariga ko‘ra, sarlavhadagidek yozilishi kerak.

Ikkala birikma ham yosh jihatdan teng, tengqur, tengdoshlar ma’nosida ishlatiladi:

Qani endi u... teng-tushlaridan avval maqsadga erishsa.I. Rahim, “Ixlos”.

Menga motam tutib, qora bog‘lamang,Teng-u tushim nozik bag‘rin dog‘lamang.Hamza.

Birikma tarkibidagi tush so‘zi mustaqil ishlatilmaydi.

Asqotmaydi, asqatadi

Bu so‘zni so‘zlashuv tilida kam ishlatamiz. Lekin yozadigan yoki aytadigan bo‘lsak, ko‘pincha asqotmoq shaklini tanlaymiz. Imlo va izohli lug‘atlarga ko‘ra, bunday so‘z yo‘q. Demak, asqotdi, asqotadi, asqotyapti kabilar xato sanaladi.

So‘zning lug‘atlarda berilgan shakli: asqatmoq. U kerak bo‘lmoq, kuniga yaramoq, ish bermoq ma’nosini anglatadi:

Bo‘zdan tikilgan xaltalari yo‘lda asqatadigan narsalar bilan liq to‘la...“Yoshlik”.

Asqotmoq shakli ham variantdosh sifatida lug‘atlarga kiritilsa, yaxshi bo‘lardi. Chunki asosan shunday talaffuz qilamiz. Talaffuzda biroz o‘zgarishga uchragan va talaffuz shakllari lug‘atlarga kiritilgan so‘zlar ko‘p. Iymon va imon, to‘yona va to‘yana, berkitmoq va bekitmoq, kabutar va kaptar, mo‘ylov va mo‘ylab, qabariq va qavariq, quvalashmoq va quvlashmoq, to‘lg‘izmoq va to‘lg‘azmoq...

Asqotmoq ham xuddi yuqoridagi so‘zlarga juda o‘xshash. Lekin hozircha faqat asqatmoq shaklini to‘g‘ri deb hisoblab turamiz.

Talato‘p – to‘p bo‘lib talash

Talato‘p so‘zi ur-yiqit, sur-sur va shu kabi besaranjom, notinch holat; to‘s-to‘polon ma’nosini anglatadi:

Sodiqjon boyvachchaning hovlisi birpasda talato‘p bo‘lib qoldi. Zubayda yerda yotardi...K. Yashin, “Hamza”.

Bu so‘z katta ehtimol bilan tala va to‘p so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Ko‘pchilikning biror narsani talashishi yoki talashi ma’nosida. Chunki tala so‘zidan yasalgan va mazmuni shunga yaqin tala-tala, tala-to‘polon kabi so‘zlar ham bor.

Talato‘p ko‘pincha taloto‘p tarzida aytiladi va yoziladi. Lekin bu shakl hozircha lug‘atlarga kirmagan, shu sababli xato.

Palapon – qushlarning “chaqalog‘i”

Bu so‘z ba’zi lug‘atlarda palapon, ba’zilarida esa polapon shaklida berilgan. Izohli lug‘at esa har ikki shaklni keltirgan.

Palapon to‘rt xil ma’noga ega, lekin ko‘proq parrandalarning ha­li pat va qanot chiqarmagan yoki endigi­na chiqara boshlagan bolasi; jish ma’nosida qo‘llanadi:

Tom bo‘g‘otiga uya qurgan chum­chuqlar bot-bot palaponlarini uchirma qi­lishardi.N. Qobil, “Unutilgan sohillar”.

Palapon shaklini ko‘pchilik xato deb o‘ylaydi, lekin unday emas. U lug‘atlarimizda ham, ilmiy adabiyotlarda ham o‘z aksini topgan.