Тилимизни биламизми: хатодай кўринадиган, аслида тўғри сўзлар

Олдинроқ тўғридай кўринадиган, лекин аслида хато бўлган баъзи сўзлар ҳақида маълумот берилганди. Тилда бу ҳодисанинг тескариси ҳам учрайди – баъзи сўзлар хатога ўхшайди, лекин аслида биз ўрганмаган-кўникмаган шакли тўғри. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб ана шундай сўзларнинг айримлари ҳақида тўхталади.

«Буҳрон» – кризис демак

Буҳрон арабчадан олинган, аслиятда танглик, оғир ҳолат; алаҳлаш маъноларини англатади. Ўзбек тилида кризис, танглик деган маънога эга. Ҳозирги ўзбек тилида нисбатан кам ишлатилади:

Молиявий буҳрон ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётига кучли зарба бериши мумкин.

Бу сўзни бўҳрон шаклида қўллаш кўп учрайди. Лекин у луғатларга кирмаган. Менимча, бу шаклни ҳам вариантдош сифатида киритса бўлади. Чунки буҳрон ўзлашма сўз ва тил уни ўзига мослаштириши табиий.

Лекин ҳозирча фақат буҳрон шаклини тўғри дейишга мажбурмиз. Оммавий ахборот воситаларида ёки сўзлашув услубида бошқача қўлланаётгани асос бўла олмайди.

«Ўғрилик» бор, «ўғирлик»-чи?

Бу сўзни ўғирлик тарзида ёзиш жуда кўп учрайди. Ҳатто изоҳли луғатдаги ўндан ортиқ мисолда бу сўз ўғирлик тарзида берилган. Лекин бу хато. Нега? Чунки у луғатлардан ўғрилик шаклида жой олган. Ўғирлиқ деган сўз бор, лекин ўғирлик йўқ.

Сўзни ўғирлик шаклида ёзишга унинг феъл варианти сабаб бўлса керак: ўғирламоқ. Чунки ўғриламоқ деган феъл йўқ-да. Мабодо ўғриламоқ деб ёзсангиз, яна хатога йўл қўясиз. Лабиринтга ўхшайди-а?

Ўғирлик феъл шаклига ва талаффузга мослиги сабабли луғатларга киритилиши керак.

Ўғрилик ўғрининг ишини ва шу иш билан шуғулланишни англатади:

Бирон буюмни сифатсиз ишлаб, аъло навга ҳақ олиш ноинсофлик, виждонсизлик, тўғрироғи, ўғриликнинг бошқа бир тури-ку!Н. Сафаров, «Оловли излар».

Ўғриликка ўрганган бўлманг тағин, яйловда юриб.А. Мухтор, «Чинор».

«Оҳанграбо»нинг оҳанрабоси

Оҳанрабо сўзини жуда кўпчилик оҳанграбо деб талаффуз қилади ва ёзади. Оҳанрабо шаклини эса хато деб ўйлайди. Аслида аксинча бўлиши керак. Оҳанграбо – хато, оҳанрабо – тўғри. Оҳанрабо форсча оҳан – темир ва рабо – тортувчи, ўғирловчи сўзларидан. Магнит маъносини англатади, лекин уни бу маънода қўллаш эскирган:

Кишилик тарихи давомида оҳанрабо ва кейинчалик электрон кварс соатлар яратилди.Газетадан.

Ҳозирги ўзбек адабий тилида асосан кўчма маъноси ишлатилади. Бу ҳолатда оҳанрабо ўзига тортувчи, ўзига жалб этувчи, мафтун этувчи; фусункор маъноларини англатади:

Яқин-атрофдан эшитилаётган оҳанрабо куйлар кишини мафтун этади.«Саодат».

Оҳанграбо – оҳангни тортувчи дегани, оҳангни тортадиган нарса йўқ, демак, бундай мазмун мантиққа эга эмас. Шундай экан, қанчалик жарангдор ва тўғри кўринмасин, сўзни бу шаклда қўлламаслик керак. Унинг биттагина тўғри шакли бор: оҳанрабо.

Тенг-туш ва тенгу туш

Бу сўзни кўпчилик тенг-тўш ёки тенгу тўш шаклида ёзади. Изоҳли луғатга кўра, бу шаклда қўллаш шевага хос. Адабий тил меъёрларига кўра, сарлавҳадагидек ёзилиши керак.

Иккала бирикма ҳам ёш жиҳатдан тенг, тенгқур, тенгдошлар маъносида ишлатилади:

Қани энди у... тенг-тушларидан аввал мақсадга эришса.И. Раҳим, «Ихлос».

Менга мотам тутиб, қора боғламанг,Тенгу тушим нозик бағрин доғламанг.Ҳамза.

Бирикма таркибидаги туш сўзи мустақил ишлатилмайди.

Асқотмайди, асқатади

Бу сўзни сўзлашув тилида кам ишлатамиз. Лекин ёзадиган ёки айтадиган бўлсак, кўпинча асқотмоқ шаклини танлаймиз. Имло ва изоҳли луғатларга кўра, бундай сўз йўқ. Демак, асқотди, асқотади, асқотяпти кабилар хато саналади.

Сўзнинг луғатларда берилган шакли: асқатмоқ. У керак бўлмоқ, кунига ярамоқ, иш бермоқ маъносини англатади:

Бўздан тикилган халталари йўлда асқатадиган нарсалар билан лиқ тўла...«Ёшлик».

Асқотмоқ шакли ҳам вариантдош сифатида луғатларга киритилса, яхши бўларди. Чунки асосан шундай талаффуз қиламиз. Талаффузда бироз ўзгаришга учраган ва талаффуз шакллари луғатларга киритилган сўзлар кўп. Иймон ва имон, тўёна ва тўяна, беркитмоқ ва бекитмоқ, кабутар ва каптар, мўйлов ва мўйлаб, қабариқ ва қавариқ, қувалашмоқ ва қувлашмоқ, тўлғизмоқ ва тўлғазмоқ...

Асқотмоқ ҳам худди юқоридаги сўзларга жуда ўхшаш. Лекин ҳозирча фақат асқатмоқ шаклини тўғри деб ҳисоблаб турамиз.

Талатўп – тўп бўлиб талаш

Талатўп сўзи ур-йиқит, сур-сур ва шу каби бесаранжом, нотинч ҳолат; тўс-тўполон маъносини англатади:

Содиқжон бойваччанинг ҳовлиси бирпасда талатўп бўлиб қолди. Зубайда ерда ётарди...К. Яшин, «Ҳамза».

Бу сўз катта эҳтимол билан тала ва тўп сўзларидан ҳосил бўлган. Кўпчиликнинг бирор нарсани талашиши ёки талаши маъносида. Чунки тала сўзидан ясалган ва мазмуни шунга яқин тала-тала, тала-тўполон каби сўзлар ҳам бор.

Талатўп кўпинча талотўп тарзида айтилади ва ёзилади. Лекин бу шакл ҳозирча луғатларга кирмаган, шу сабабли хато.

Палапон – қушларнинг «чақалоғи»

Бу сўз баъзи луғатларда палапон, баъзиларида эса полапон шаклида берилган. Изоҳли луғат эса ҳар икки шаклни келтирган.

Палапон тўрт хил маънога эга, лекин кўпроқ паррандаларнинг ҳа­ли пат ва қанот чиқармаган ёки эндиги­на чиқара бошлаган боласи; жиш маъносида қўлланади:

Том бўғотига уя қурган чум­чуқлар бот-бот палапонларини учирма қи­лишарди.Н. Қобил, «Унутилган соҳиллар».

Палапон шаклини кўпчилик хато деб ўйлайди, лекин ундай эмас. У луғатларимизда ҳам, илмий адабиётларда ҳам ўз аксини топган.