Qirg‘izistonda korrupsiya va atrof-muhitga zarar yetkazish bo‘yicha ayblovlar, yuqori mansabdor shaxslarni so‘roq qilish, milliylashtirish jarayonining boshlanishi — bularning barchasi mamlakatdagi eng yirik oltin koni “Qumtor” ishi bo‘yicha olib borilayotgan tergovning bir qismi. BBC rus xizmati ushbu kon qanday qilib Kanadaning konchilik kompaniyasi va Qirg‘iziston hukumati o‘rtasida to‘siq paydo qilgani haqida hikoya qiladi.
Qirg‘izistonning birinchi prezidenti Asqar Akayev 16 yillik qochqinlikdan so‘ng korrupsiya ishi bo‘yicha so‘roq qilinish uchun mamlakatga qaytdi. U 1992-yilda Kanadaning energetik giganti Cameco Corporation bilan “Qumtor” loyihasi bo‘yicha shartnoma imzolashda, mansab vakolatlarini suiiste’mol qilganlikda gumon qilinmoqda (Cameco Corporation keyinchalik o‘z aksiyalarini Centerra Gold Inc. sho‘ba korxonasiga o‘tkazgan).
Shartnoma doirasidagi korrupsiyaga aloqadorlikda gumon qilinayotgan va so‘roq qilinayotgan amaldagi va sobiq yuqori lavozimli amaldorlar hamda deputatlar ro‘yxati tobora kengayib bormoqda, ular orasida yana bir qochqin sobiq prezident Qurmanbek Bakiyev, shuningdek, sobiq bosh vazirlar Temir Sariyev va Omurbek Babanov ham bor.
Bu safar hukumat oltin qazib oluvchi Kumtor Gold Company kompaniyasidan davlat foydasiga 261,7 milliard som (yoki 3 milliard dollar) undirish to‘g‘risidagi sud qaroridan so‘ng “Qumtor”ning tashqi boshqaruvini joriy etish bilan misli ko‘rilmagan qadamni qo‘ydi. Milliy xavfsizlik davlat qo‘mitasi boshlig‘i Qamchibek Tashiyevning aytishicha, maxsus xizmat mamlakat hukumati oldida “Qumtor” konini qazib olish bo‘yicha ilgari tuzilgan barcha kelishuvlardan chiqish jarayonini boshlagan.
“Qumtor”ning o‘ziga xosligi nimada va u kimga tegishli?
“Qumtor” — Markaziy Osiyodagi eng yirik kon bo‘lib, u yerda oltin ochiq usulda qazib olinadi. U, shuningdek, Perudagi “Yanokocha” konidan keyin dunyodagi ikkinchi eng baland tog‘ koni.
Bu kon Qirg‘iziston shimolida, Issiqko‘l viloyatida, dengiz sathidan 4000 metrdan ortiq balandlikda joylashgan va Tyan-Shan tog‘ tizmasining ulug‘vor muzliklari bilan o‘ralgan. Bu muzliklar transchegaraviy Norin daryosiga borib quyiladigan daryolarning manbayidir — Norin suvlari keyinchalik mintaqaning asosiy suv yo‘li Qoradaryo va Sirdaryoga quyiladi.
1993-yilda konni qazishni boshlagan Kanadaning Centerra Gold Inc. kompaniyasi Kumtor Gold Company sho‘ba korxonasi orqali “Qumtor”ning asosiy egasi hisoblanadi.
1992-yilda dastlabki kelishuv bilan Centerra Gold Inc. aksiyalarning faqat uchdan bir qismiga, Qirg‘iziston esa uchdan ikki qismiga egalik qilgan, lekin bir yildan so‘ng Kanada kompaniyasi shartlarni qayta ko‘rib chiqib, konni rivojlantirishga sarmoya kiritishni boshladi. Qirg‘iziston aksiyalarning uchdan bir qismiga egaligicha qoldi, 2019-yilda esa kompaniyaning barcha aktivlaridan davlatning ulushi 26 foizgacha kamaytirildi.
2012-yildan beri Qirg‘iziston rasmiylari Qirg‘iziston uchun foydasiz bo‘lgan bitim tuzishga mas’ul bo‘lganlarni qidirmoqda, hozirda bir qancha amaldorlar o‘z xizmatlarini suiiste’mol qilishda ayblanmoqda, ular hibsga olingan yoki so‘roq qilinmoqda. Centerra Gold Inc. ham qirg‘iz amaldorlariga pora berib, ularni o‘z tomoniga og‘dirib olganlikda ayblanmoqda. 2014-yilda sobiq moliya vaziri Bolot Abdildayev va yana to‘rt amaldor “Qumtor” bo‘yicha bitim tuzishda 4 million dollar pora olganlikda ayblanib, sud qilingan, biroq bir yil o‘tib ayblov muddati o‘tgani sababli ular ozod qilingan.
Nima uchun “Qumtor” Qirg‘iziston iqtisodiyoti uchun shunchalik muhim?
“Qumtor” — nafaqat 700 tonnaga yaqin oltin zaxirasiga ega bo‘lgan Markaziy Osiyodagi eng yirik oltin koni, balki Qirg‘izistonning eng yirik soliq to‘lovchisi va sarmoyadoridir: rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, undan tushadigan daromad Qirg‘iziston yalpi ichki mahsulotining 12,5 foizini, sanoat ishlab chiqarishining 23 foizini va mamlakat eksportining qariyb 30 foizini tashkil qiladi.
Kompaniya ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yilgacha Qirg‘iziston “Qumtor”dan 4 milliard 144 ming dollar, hukumat ma’lumotlariga ko‘ra esa taxminan, 13 milliard dollar foyda olgan. Konda 5 mingga yaqin qirg‘izistonlik ishlaydi.
Kumtor Gold Company har yili 16—18 tonnadan ortiq xomashyo qazib oladi, uning katta qismidan 80—85 foizlik oltin yombilar yasaladi. Ish boshlanganidan buyon konda 415 tonna oltin qazib olingan. Avvalroq kompaniya konning zaxiralari tugayotganini aytgan — ularning 2012-yilgi prognozlariga ko‘ra, qazish faqat 2023—2026-yillargacha mo‘ljallangan edi. Ammo kompaniya oxirgi hisobotida konni 2031-yilgacha qazish mumkinligini, “Qumtor” yana 180 tonna oltin berishi mumkinligini aytgan.
Davlat bilan kelishmovchilik qanday paydo bo‘ldi?
Amaldagi hukumat va mamlakatning yangi prezidenti Sadir Japarov Qirg‘iziston konni yanada qulay shartlar bilan qazishi mumkin, deb hisoblaydi.
Qirg‘izistonda shartnomalarni o‘zgartirish haqidagi gaplar ilk bor 2002-yilda, birinchi prezident Asqar Akayev davrida yangray boshlagan. 2012-yilda prezident Almazbek Atambayev davrida dastlabki kelishuvdagi korrupsiyani tekshirish bo‘yicha davlat komissiyasi tuzilgan. Shu bilan birga, hukumat mulkka egalikni 50 ga 50 qilib qayta taqsimlash to‘g‘risida kelishuvga erishishga qaror qilgan. Lekin kelishuvga erishilmagan.
Korxona va davlat o‘rtasidagi ziddiyatning yangi cho‘qqisi 2021-yil may oyida, mamlakatning yangi prezidenti, konlarni milliylashtirishning ashaddiy tarafdorlaridan biri bo‘lgan Sadir Japarov hokimiyat tepasiga kelgan paytga to‘g‘ri keldi. Uning hukumati korxona tashqi boshqaruvini joriy etdi, bir kun avval buni amalga oshirishni davlatga yuklovchi qonun uch o‘qishda qabul qilindi.
Suddan keyin darhol kompaniya aksiyalari 30 foizga tushib ketdi. Kompaniyaning o‘zi davlat harakatlarini noqonuniy deb hisoblaydi va ularni ilgari erishilgan barcha kelishuvlarni buzgan holda konni tortib olish deb ataydi. Centerra Gold Inc. Qirg‘iziston hukumati bilan hakamlik sudida sudlasha boshladi.
Prezident Japarov va hukumat nimaga erishmoqchi?
Sadir Japarov hali deputatligidayoq, 2012-yilda “Qumtor”ni davlat mulkiga aylantirish tarafdori bo‘lgan. U dastlab kon bo‘yicha davlat komissiyasini boshqargan va amaldorlarni tez-tez korrupsiyada ayblagan. O‘shanda u Qamchibek Tashiyev (hozirgi Milliy xavfsizlik davlat qo‘mitasi rahbari) va Talant Mamitov (parlament spikeri) bilan birgalikda norozilik namoyishlari uyushtirishda va hokimiyatni qo‘lga olishga urinishda ayblangan — uchalasi ham 2012-yilda bir yilga hibsga olingan.
Japarov ikkinchi muddatni 2017-yilda “Qumtor” ishi bo‘yicha olgan, u garovga olganlikda ayblanib, 10 yilga qamalgan. 2020-yil oktabr oyida norozilik namoyishlari paytida o‘z tarafdorlari tomonidan qo‘yib yuborilgan Japarov parlamentda “Qumtor”ni Centerra Gold Inc.’dan olib qo‘yish shart emasligini, chunki konda oltin zaxiralari deyarli tugaganini aytdi. Ammo keyinroq, avvaliga mamlakat bosh vaziri, so‘ngra prezident bo‘lgan Japarov konning atrof-muhitga zararini tekshirishni boshladi.
Ekspertlarning fikricha, Japarov mamlakatda koronavirusning ikkinchi to‘lqini pallasida va qirg‘iz—tojik chegarasidagi to‘qnashuvlardan keyin konning ahamiyati haqidagi fikrini o‘zgartirgani tasodif emas (chegara mojarosida 35 qirg‘izistonlik vafot etgan, 134 kishi yaralangandi).
Siyosatshunoslarning fikricha, Japarov shu tariqa siyosiy ochko yig‘moqda va tushayotgan reytingini saqlab qolmoqda. Biroq iqtisodchilar buni prezidentning karantin va pandemiya tufayli cheklovlar qo‘yilganidan keyin zaiflashib qolgan mamlakat iqtisodiyotini tuzatishga urinish deb atamoqda. Qirg‘iziston chuqur iqtisodiy inqirozda, mamlakatda qashshoqlik darajasi 25 foizgacha ko‘tarilgan — deyarli har uchinchi qirg‘iz fuqarosi qashshoqlik yoqasida yashaydi.
Qarama-qarshilik nimaga olib kelishi mumkin?
Qirg‘iziston hukumatining xatti-harakatlari ko‘plab xalqaro tahlilchilar, jumladan, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan tanqid qilindi, ular tashqi nazoratning kiritilishi va Centerra Gold Inc.’ning chiqarib yuborilishi chet ellik investorlarning uzoq vaqt Qirg‘izistondan xavfsirashiga sabab bo‘lishidan xavotirda.
Kanada va Buyuk Britaniyaning Qirg‘izistondagi elchixonalari ham konchilik sohasidagi voqealardan xavotir bildirdi. Uzoq muddatli investorlarning ketishi mamlakatni yanada chuqur iqtisodiy inqirozga yetaklashi mumkin.
Kanadaliklar ketgandan so‘ng konni rivojlantirishda potensial va yagona manfaatdor sarmoyadorlar xitoyliklar bo‘lishi mumkin, lekin ular so‘nggi yillarda Qirg‘iziston konlarida ko‘plab qiyinchiliklarga duch kelgan. Qirg‘iziston umumiy tashqi qarzining 45 foizini Xitoydan qarzdorlik tashkil qiladi, xitoylik sarmoyadorlarning kelishi mamlakatni Pekinga yanada qaram qiladi. 2018-yilda Qirg‘iziston Xitoy uchun eng zaif davlatlar o‘nligiga kiritilgandi.
Mamlakat konni mustaqil ravishda qaziy olish-olmasligi eng katta savol bo‘lib qolmoqda.
Izoh (0)