Qo‘shma Shtatlar Birinchi jahon urushi boshlanganidan deyarli uch yil o‘tib, 1917-yil 6-aprelda Germaniyaga urush e’lon qildi. Urushga kirishdan oldin AQSH Buyuk Britaniya, Fransiya va boshqa ittifoqchilar uchun asosiy ta’minotchi vazifasini bajargan bo‘lsa-da, mohiyatan betaraf edi. Xo‘sh, urushga qatnashish AQSHga nega kerak bo‘lib qoldi? “Daryo” bugun shu haqda hikoya qiladi.
Amerikaning urushga kirishiBetaraflik maqomidan chekingan Amerika qo‘shinlari 1917-yil oktabrdan G‘arbiy frontda va 1918-yil iyuldan Italiya frontida jang olib bordilar. Urush paytida 4 milliondan ortiq erkak armiyaga chaqirildi. Birinchi jahon urushida Qo‘shma Shtatlar 117 465 fuqarosini yo‘qotdi.
Urushning avvalida Qo‘shma Shtatlar hukmron doiralarining maqsadi tomonlar bilan munosabatda muvozanatni ushlab turish edi. Prezident Vilson urushning mamlakat taqdiri uchun yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan nojo‘ya oqibatlaridan xavotirlanib, dastlab urushayotgan tomonlar o‘rtasida vositachi sifatida harakat qildi. Ammo uning tinchlikparvarlik harakatlari muvaffaqiyatsiz tugadi, sababi urushayotgan tomonlarning har ikkalasi jangda g‘alaba qozonish umidini yo‘qotmagan edi. Bu orada Qo‘shma Shtatlar dengizdagi neytral davlatlarning huquqlari bilan bog‘liq nizoga tobora ko‘proq aralashib qoldi – Buyuk Britaniya okeanlardagi vaziyatni qattiq nazoratga olib, neytral mamlakatlarga savdo-sotiq ishlarini amalga oshirish imkonini berdi, Germaniya portlarini esa to‘sib qo‘ydi. Germaniya yangi harbiy qurol – suvosti kemalari yordamida blokadani buzishga urinishni boshladi.
1915-yilda nemis suvosti kemasi Britaniyaning “Luzitaniya” yo‘lovchi kemasini cho‘ktirib yubordi va buning natijasida 100dan ortiq Amerika fuqarolari halok bo‘ldi. Vilson Germaniyaning neytral mamlakatlar kemalariga asossiz suvosti hujumlari xalqaro huquqning umume’tirof etilgan me’yorlariga zid ekanligini va ularni darhol to‘xtatish kerakligini ta’kidladi. Germaniya Vilsonning keskin choralar qo‘llash haqidagi tahdidlaridan keyingina 1917-yil boshida bu kabi suvosti urushlarini tugatishga rozi bo‘ldi. Biroq shu yilning fevral va mart oylarida yana bir nechta Amerika kemalari cho‘kib ketdi. Bu omil va Zimmerman depeshasi Vilsonni Kongressga urushga kirishga rozilik berish uchun murojaat kiritishga majbur qildi. Natijada 1917-yil 6-aprelda Kongress Germaniyaga rasman urush e’lon qildi.
Urushning borishi
Qo‘shma Shtatlar ittifoqchilarga iqtisodiy va dengiz yordami ko‘lamini kengaytirdi va G‘arbiy frontda jangovar harakatlarni amalga oshirish uchun tayyorgarlikni boshladi. 1917-yil 18-mayda qabul qilingan cheklangan harbiy xizmat to‘g‘risidagi qonunga ko‘ra 21 yoshdan 31 yoshgacha bo‘lgan 1 million erkak armiyaga chaqirildi.Ilk amerikalik harbiylar 1917-yil iyun oyida Fransiyaga yetib kelgan bo‘lsa, oktabr oyiga kelib birinchi bo‘linma frontga qo‘shildi.
1918-yil mart oyining oxiridan ittifoqchilar Germaniyaning kuchli zarbasini qaytarishga muvaffaq bo‘ldilar. Bahorda Amerika qo‘shinlari fransuzlarga Parijga yaqinlashgan nemis qo‘shinlarini to‘xtatishda yordam berdi. Yozda Amerika armiyasi Marna jangida qatnashdi. Sentabr oyida 1-Amerika armiyasi Sen-Miyel guruhiga qarshi birinchi mustaqil operatsiyani o‘tkazdi. Keyinchalik birinchi va ikkinchi Amerika qo‘shinlari Myoz-Argon hujumida qatnashdilar. Shuningdek, bitta Amerika bo‘limi Italiya frontidagi Pyave va Vittorio-Veneto janglarida qatnashgan.
Umumiy hisobda 9 ta korpus va 2 ta armiyadan iborat 31 ta Amerika diviziyasi jangovar harakatlarda qatnashdi.
Vilson iqtisodiyotni davlat tomonidan nazorat qilishning misli ko‘rilmagan choralarini ko‘rdi. 1918-yil 21-martda qabul qilingan “Federal nazorat to‘g‘risida”gi qonunga binoan mamlakatning barcha temiryo‘llari Uilyam Makada nazorati ostiga o‘tdi.
Ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va keraksiz takroriy ishlab chiqarishlarning oldini olish maqsadida harbiy sanoat korxonalari ustidan kengaytirilgan nazorat o‘rnatildi. 1917-yil avgustda “Oziq-ovqat va yoqilg‘ini nazorat qilish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi va uning ijrosi Federal oziq-ovqat mahsulotlarini nazorat qilish agentligining rahbari Gerbert Guverga yuklatildi. Yoqilg‘i nazorati bo‘limi boshlig‘i Garri Garfild yonilg‘i resurslarini ishlab chiqarish va taqsimlash bo‘yicha qat’iy choralar ko‘rdi. Yuqoridagi chora-tadbirlar harbiy muammolarni hal qilishdan tashqari aholining kambag‘al qatlamiga, xususan, dehqonlar va sanoat ishchilariga katta foyda keltirdi.
Harbiy sanoatga yo‘naltirilgan xarajatlardan tashqari Qo‘shma Shtatlar ittifoqchilarga shunday katta miqdordagi qarzlar berdiki, 1916-yil dekabrdan 1919 yilgacha bo‘lgan davrdagi umumiy qarz miqdori foizlar bilan hisoblaganda 24 262 million dollarni tashkil etdi.
1918-yil yanvarda Vilson o‘zining AQSHning urushga kirish maqsadlarini to‘liq ifodalagan “14 punkt” ini Kongressga taqdim etdi. Deklaratsiyada xalqaro barqarorlikni tiklash dasturi ishlab chiqilgan va Millatlar Ligasini yaratish g‘oyasi ilgari surilgan edi. Ushbu dastur Antanta davlatlari tomonidan ilgari tasdiqlangan va bir qator maxfiy shartnomalarga kiritilgan harbiy maqsadlarga deyarli zid edi. 1918-yil oktyabr oyida Markaziy Yevropa mamlakatlari Vilsonga tinchlik bitimlarini imzolash to‘g‘risida taklif kiritdilar. Germaniya Vilson dasturida belgilangan shartlar bo‘yicha sulh tuzishga rozi bo‘lganidan so‘ng prezident ittifoqchilarning roziligini olish uchun Yevropaga polkovnik E.M. Xausni yubordi. Xaus o‘z vazifasini uddalashga muvaffaq bo‘ldi va 1918-yil 11-noyabrda Germaniya sulh shartnomasini imzoladi. Shartnomaga ko‘rsatilgan bandlar bo‘yicha o‘rnatilgan dastlabki kelishuvlarga qaramay Yevropa va Amerikaning siyosiy pozitsiyasidagi farqlar urushdan keyingi muzokaralar jarayonida jiddiy qarama-qarshiliklar paydo bo‘lishini ko‘rsatardi.
Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.
Izoh (0)