Қўшма Штатлар Биринчи жаҳон уруши бошланганидан деярли уч йил ўтиб, 1917 йил 6 апрелда Германияга уруш эълон қилди. Урушга киришдан олдин АҚШ Буюк Британия, Франция ва бошқа иттифоқчилар учун асосий таъминотчи вазифасини бажарган бўлса-да, моҳиятан бетараф эди. Хўш, урушга қатнашиш АҚШга нега керак бўлиб қолди? «Дарё» бугун шу ҳақда ҳикоя қилади.
Американинг урушга киришиБетарафлик мақомидан чекинган Америка қўшинлари 1917 йил октябрдан Ғарбий фронтда ва 1918 йил июлдан Италия фронтида жанг олиб бордилар. Уруш пайтида 4 миллиондан ортиқ эркак армияга чақирилди. Биринчи жаҳон урушида Қўшма Штатлар 117 465 фуқаросини йўқотди.
Урушнинг аввалида Қўшма Штатлар ҳукмрон доираларининг мақсади томонлар билан муносабатда мувозанатни ушлаб туриш эди. Президент Вилсон урушнинг мамлакат тақдири учун юзага келтириши мумкин бўлган ножўя оқибатларидан хавотирланиб, дастлаб урушаётган томонлар ўртасида воситачи сифатида ҳаракат қилди. Аммо унинг тинчликпарварлик ҳаракатлари муваффақиятсиз тугади, сабаби урушаётган томонларнинг ҳар иккаласи жангда ғалаба қозониш умидини йўқотмаган эди. Бу орада Қўшма Штатлар денгиздаги нейтрал давлатларнинг ҳуқуқлари билан боғлиқ низога тобора кўпроқ аралашиб қолди – Буюк Британия океанлардаги вазиятни қаттиқ назоратга олиб, нейтрал мамлакатларга савдо-сотиқ ишларини амалга ошириш имконини берди, Германия портларини эса тўсиб қўйди. Германия янги ҳарбий қурол – сувости кемалари ёрдамида блокадани бузишга уринишни бошлади.
1915 йилда немис сувости кемаси Британиянинг «Лузитания» йўловчи кемасини чўктириб юборди ва бунинг натижасида 100дан ортиқ Америка фуқаролари ҳалок бўлди. Вилсон Германиянинг нейтрал мамлакатлар кемаларига асоссиз сувости ҳужумлари халқаро ҳуқуқнинг умумеътироф этилган меъёрларига зид эканлигини ва уларни дарҳол тўхтатиш кераклигини таъкидлади. Германия Вилсоннинг кескин чоралар қўллаш ҳақидаги таҳдидларидан кейингина 1917 йил бошида бу каби сувости урушларини тугатишга рози бўлди. Бироқ шу йилнинг февраль ва март ойларида яна бир нечта Америка кемалари чўкиб кетди. Бу омил ва Зиммерман депешаси Вилсонни Конгрессга урушга киришга розилик бериш учун мурожаат киритишга мажбур қилди. Натижада 1917 йил 6 апрелда Конгресс Германияга расман уруш эълон қилди.
Урушнинг бориши
Қўшма Штатлар иттифоқчиларга иқтисодий ва денгиз ёрдами кўламини кенгайтирди ва Ғарбий фронтда жанговар ҳаракатларни амалга ошириш учун тайёргарликни бошлади. 1917 йил 18 майда қабул қилинган чекланган ҳарбий хизмат тўғрисидаги қонунга кўра 21 ёшдан 31 ёшгача бўлган 1 миллион эркак армияга чақирилди.Илк америкалик ҳарбийлар 1917 йил июнь ойида Францияга етиб келган бўлса, октябрь ойига келиб биринчи бўлинма фронтга қўшилди.
1918 йил март ойининг охиридан иттифоқчилар Германиянинг кучли зарбасини қайтаришга муваффақ бўлдилар. Баҳорда Америка қўшинлари французларга Парижга яқинлашган немис қўшинларини тўхтатишда ёрдам берди. Ёзда Америка армияси Марна жангида қатнашди. Сентябрь ойида 1-Америка армияси Сен-Миел гуруҳига қарши биринчи мустақил операцияни ўтказди. Кейинчалик биринчи ва иккинчи Америка қўшинлари Мёз-Аргон ҳужумида қатнашдилар. Шунингдек, битта Америка бўлими Италия фронтидаги Пяве ва Витторио-Венето жангларида қатнашган.
Умумий ҳисобда 9 та корпус ва 2 та армиядан иборат 31 та Америка дивизияси жанговар ҳаракатларда қатнашди.
Вилсон иқтисодиётни давлат томонидан назорат қилишнинг мисли кўрилмаган чораларини кўрди. 1918 йил 21 мартда қабул қилинган «Федерал назорат тўғрисида»ги қонунга биноан мамлакатнинг барча темир йўллари Уильям Макада назорати остига ўтди.
Ишлаб чиқаришни рағбатлантириш ва кераксиз такрорий ишлаб чиқаришларнинг олдини олиш мақсадида ҳарбий саноат корхоналари устидан кенгайтирилган назорат ўрнатилди. 1917 йил августда «Озиқ-овқат ва ёқилғини назорат қилиш тўғрисида»ги қонун қабул қилинди ва унинг ижроси Федерал озиқ-овқат маҳсулотларини назорат қилиш агентлигининг раҳбари Герберт Гуверга юклатилди. Ёқилғи назорати бўлими бошлиғи Гарри Гарфилд ёнилғи ресурсларини ишлаб чиқариш ва тақсимлаш бўйича қатъий чоралар кўрди. Юқоридаги чора-тадбирлар ҳарбий муаммоларни ҳал қилишдан ташқари аҳолининг камбағал қатламига, хусусан, деҳқонлар ва саноат ишчиларига катта фойда келтирди.
Ҳарбий саноатга йўналтирилган харажатлардан ташқари Қўшма Штатлар иттифоқчиларга шундай катта миқдордаги қарзлар бердики, 1916 йил декабрдан 1919 йилгача бўлган даврдаги умумий қарз миқдори фоизлар билан ҳисоблаганда 24 262 миллион долларни ташкил этди.
1918 йил январда Вилсон ўзининг АҚШнинг урушга кириш мақсадларини тўлиқ ифодалаган «14 пункт»ини Конгрессга тақдим этди. Декларацияда халқаро барқарорликни тиклаш дастури ишлаб чиқилган ва Миллатлар Лигасини яратиш ғояси илгари сурилган эди. Ушбу дастур Антанта давлатлари томонидан илгари тасдиқланган ва бир қатор махфий шартномаларга киритилган ҳарбий мақсадларга деярли зид эди. 1918 йил октябр ойида Марказий Европа мамлакатлари Вилсонга тинчлик битимларини имзолаш тўғрисида таклиф киритдилар. Германия Вилсон дастурида белгиланган шартлар бўйича сулҳ тузишга рози бўлганидан сўнг президент иттифоқчиларнинг розилигини олиш учун Европага полковник Э.М. Хаусни юборди. Хаус ўз вазифасини уддалашга муваффақ бўлди ва 1918 йил 11 ноябрда Германия сулҳ шартномасини имзолади. Шартномага кўрсатилган бандлар бўйича ўрнатилган дастлабки келишувларга қарамай Европа ва Американинг сиёсий позициясидаги фарқлар урушдан кейинги музокаралар жараёнида жиддий қарама-қаршиликлар пайдо бўлишини кўрсатарди.
Дилбар Исматуллаева тайёрлади.
Изоҳ (0)