Rus armiyasi Ukrainaga bostirib kirgan 2022-yili nomi uchuvchisiz uchish vositasiga dalolat qiladigan birgina Bayraktar TB2 bor edi. U mudofaa amaliyotlarida faol qatnashib, son-sanoqsiz rus texnikalarini safdan chiqardi.
Biroq qarama-qarshi tomon XXI asr urushiga nisbatan sekinroq moslashdi. Qariyb yarim asrdan beri sanksiyalar bosimi ostida yashayotgan Eron bu borada ruslardan, balki butun dunyodan ildamlab ketgandi. Moskva bunga vaqtida diqqat qaratib, Tehronning ko‘ngliga yo‘l topdi. Shahed-136 kamikadze dronlari rus armiyasi saflarida shu tariqa paydo bo‘ldi.
Mazkur modeldagi dronlar asosan 150-170 km/soat tezlikda uchadi. Parvoz balandligi ham yuqori emas. Shu bilan birga, “qora bozor”dan olingan komponentlardan yig‘ilgani bois dvigateli favqulodda baland shovqin chiqaradi. Bularning bari uni payqash, taʼqib qilish va urib tushirishni osonlashtiradi.
Lekin ayni shu omil dronning “kuzir kartasi” hisoblanadi. Boshqacha aytganda, arzon ehtiyot qismlaridan yig‘ilgan qurilmaning narxi ham shunga muvofiq – 20-50 ming AQSH dollari. Shunchaki taqqoslash uchun, qanotli va ballistik raketalar bir necha million dollar turadi.
Arzon narx Shahedʼlarni yirik sonda ishlab chiqarish va keng ko‘lamda qo‘llash imkonini beradi. Bu esa himoyadagi tomonga jiddiy muammo tug‘dirishi tabiiy. Boisi ularning har birini tutib olish, birinchidan muammo, ikkinchidan esa bir necha yuz, balki million dollar turadigan zenit-raketalarni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Yaʼni ularga qarshi samarali kurash misli ko‘rilmagan resurslarni taqozo qiladi.
Rossiya armiyasi Shahedʼlardan ilk bor 2022-yilda foydalandi. Zamonaviy optika va boshqaruv tizimlari yo‘qligi bois dastlabki namunalar oldindan kiritilgan koordinatsiyalar asosida uchgan. Yaʼni parvoz davomida nishonlarni almashtirib bo‘lmas, qolaversa aniqligi ham past edi. Biroq ruslar vaqt o‘tgani sayin ularni modernizatsiya qilib bordi. Avvaliga Erondan tayyor qurilmalar keltirilgan bo‘lsa, keyinchalik mamlakatning o‘zi eksport huquqi asosida ishlab chiqarishni mahalliylashtirdi. Rossiya manbalari ularni Geran-2 deb ataydi.
Ukraina ularga qarshi qanday kurashmoqda?
Shahedʼlarning anʼanaviy nishoni energetika inshootlari, qo‘mondonlik markazlari hamda boshqa statsionar obyektlar hisoblanadi. Ukraina avvaliga ularga qarshi kurashda jiddiy muammolarga duch keldi. Biroq keyinchalik yangi voqelikka moslashish boshlandi. Boisi cheklangan sondagi havo mudofaa tizimlarini ballistik va qanotli raketalarga qarshi asrash zarurati bor edi.
Sharoitning o‘zi ukrainaliklarga yangicha yondashuvlarni joriy etish uchun stimul berdi. Pikap kabi harakatchan transport vositalariga zenit qurollari, pulemyotlar o‘rnatilib, mobil bo‘linmalar tashkil etildi. Xalq tilida “Shahed ovchilari” deb atalgan otryadlar projektor kabi zaruriy ashyolar bilan ham taʼminlandi. Erkaklarning aksariyati oldingi jabhada bo‘lgani bois ularning salmoqli qismini ayollar tashkil qiladi.
Yuqorida qayd etilganidek, Shahed dronlari yo‘nalishni primitiv usullar orqali belgilaydi. Bu esa ularning elektron urush tizimlari uchun sezgirligini oshiradi. Le Monde nashrining yozishicha, Ukraina kuchlari rus dronlariga shu tarzda taʼsir o‘tkazib, bir qanchasini yo‘nalishdan ozdirgan. Hatto 2024-yilning 24-26 noyabr kunlari ularning 43 tasi Rossiya va Belarusga burib yuborilgan.
Biroq dronlarni zararsizlantirishdan oldin ularni aniqlash talab etiladi. Ammo mamlakat hududini radarlar bilan butunlay qamrab olish imkonsiz. Shu bois Ukraina harbiylari fuqarolarning yordamiga tayana boshladi. Har bir ukrainalik maxsus mobil ilova orqali o‘zi guvoh bo‘lgan uchuvchisiz uchish qurilmasi haqida xabar berish imkoniga ega bo‘ldi.
Oradan vaqt o‘tib ukrainaliklar yanada murakkabroq taktika ishlab chiqdi. Dronlar hujumi kuzatiladigan yo‘nalishlar bo‘ylab daraxt va ustunlarga mikrofonlar o‘rnatildi. Ular Shahedʼlardan chiqayotgan shovqinni ilg‘ab, parvoz yo‘nalishini aniqlashga yordam beradi.
Ammo jabhaning narigi chizig‘ida ham voqelikni diqqat bilan kuzatayotgan, o‘zgarish qilishga qodir insonlar bor. Ular Geran-2 dronlarini muntazam takomillashtirib bormoqda. Avvaliga dizel motorlar turboreaktiv dvigatellarga almashtirildi. Natijada qurilma tezligi, shu bilan birga parvoz balandligi oshdi.
Bundan tashqari, GPS/GLONASS ga asoslangan navigatsiya tizimlari ham modernizatsiya qilinib, zamonaviy optik moslamalar o‘rnatildi. Bu aniqlik ko‘rsatkichini oshirib, nishonlarni parvoz davomida ham o‘zgartirish imkonini berdi. Bularning bari “Shahed ovchilari” ishini ancha murakkablashtirib, elektron urush tizimlari samarasini pasaytirdi.
Ammo kurash shu bilan to‘xtab qolmadi. Ukrainaliklar rus dronlarini tutib olish uchun taktik aviatsiyani ishga sola boshladi. F-16, MiG-29 kabi qiruvchilari ularni “havo-havo” raketalari bilan zararsizlantirishi, Mi-8/24 vertolyotlari esa avtomatik to‘p va bort pulemyotlari bilan urib tushirishi mumkin.
Biroq bu yuqori mahorat talab etadigan jarayondir. Boisi dron hujumlari vaqti havo mudofaa tizimlari faollashgan bo‘ladi. Bu esa “do‘stona o‘t ochish” holatlarini keltirib chiqarishi xavfi bor. Ukraina ittifoqchilari tomonidan yetkazib berilgan F-16 qiruvchilaridan birinchi talafotni ayni shu omil sabab ko‘rgan bo‘lishi mumkin. Garchand bu rasman tasdiqlanmagan bo‘lsa-da, ekspertlarning aksariyati mazkur xulosada yakdil.
Shunga qaramay, Shahedʼlarning samaradorligi ortib bormoqda. Ukraina harbiy havo kuchlari tomonidan eʼlon qilingan hisobotga ishonilsa, joriy yilning fevral oyida 111 ta dron nishongacha yetib borgan. Ushbu ko‘rsatkich mart oyida 404 taga, aprelda esa 424 taga yetgan. Biroq so‘nggi ikki oy ichida Ukrainaga uchirilgan Shahedʼlar soni uchdan birga kamaygan. Bu ruslar son emas, sifatga eʼtibor qarata boshlaganidan dalolat beradi.
Izoh (0)