Ekinlar va tuproq uchun nima xavfli?

O‘zbekistonda yetishtirilgan mazali va foydali meva va sabzavotlar — bu xalqaro brend. Biroq yuqori hosildorlik ilinjida tuproqqa o‘g‘itlar bilan ortiqcha yuklama berilayotganiga, buning natijasida yer yaroqsizlanib, kuchsizlanib borayotganiga har doim ham e’tibor qaratilavermaydi.

Masalan, daraxtlar turli zaharli kimyoviy vositalar va pestitsidlar yordamida zararkunandalardan xalos qilinadi. Afsuski, bu moddalar avval tuproqda, so‘ng inson tanasida to‘planib, turli kasalliklarga sabab bo‘lishi mumkin, bo‘lmoqda ham.

O‘zbekistondagi intensiv bog‘ egalaridan biri Alisher Qosimovning fikricha, vaziyatdan chiqishning yagona yo‘li — qishloq xo‘jaligida ishlatilayotgan zaharli moddalar miqdori va sifatini nazorat qilishdir.

“Har qanday fermer yo bog‘bon o‘simlik va daraxtlarning o‘sishi va rivojlanishi uchun minerallar va ozuqa moddalari zarurligini biladi, ammo ular qanchalik xavfsiz? Organik moddalar va mineral o‘g‘itlar o‘rtasidagi farq foyda yoki zararda emas, balki o‘simliklarning o‘sish sur’atida.

Organik moddalar asta-sekin so‘riladi, chunki o‘simlik ulardan zarur moddalarni olishidan oldin ular parchalanishi kerak. Bu haftalab, hatto oylab vaqt talab qiladi. Mineral o‘g‘itlar esa tuproqqa tayyor holda kirib boradi, bu sizga mo‘l hosil olish imkonini beradi, shuningdek, daraxtning o‘sish va rivojlanish tezligiga ta’sir qiladi.

Ammo ko‘plab sabzavot yetishtiruvchilar va fermerlar keragidan ortiq o‘g‘it ishlatadi. Bu esa ekinning nafaqat ildizi va poyasi, balki uning iste’mol qilish uchun mo‘ljallangan qismi ham minerallar bilan to‘yinishiga sabab bo‘ladi. Masalan, katta va qip-qizil, ammo bemaza tarvuzni tasavvur qiling.

Sun’iy o‘g‘itlardan noto‘g‘ri foydalanish yerosti suvlari va atmosferaning ifloslanishiga, eroziyaga, tuproqdagi gumus miqdorining pasayishiga va yana boshqa ko‘plab muammolarga olib kelishi mumkin”, — deydi Alisher Qosimov.

Ilgari tamaki serdaromad ekinlardan biri hisoblangan bo‘lsa-da, so‘nggi 30 yilda tamaki maydonlari 20 barobar qisqardi. O‘zbekiston uchun yangi bo‘lgan (va 1,3 ming gektar maydonda ekilayotgan) “Virjiniya” navi unib ketolmadi — uning hosildorligi genetik imkoniyatlaridan bir necha barobar past, nikotin va qatron tarkibi hanuz barqaror emas. Tamakining asosiy qismi, avvalgidek, Urgutda ekilmoqda.

Fermerlar tamakidan 150 foizgacha foyda ko‘radi, vaholanki, pomidor, bodring yoki sabzi kabi ekinlarni yetishtirishdan 200—300 foizgacha foyda olish mumkin. Chili qizil qalampiri haqida-ku, gapirmasa ham bo‘ladi — agar uni eksport uchun yetishtirsa, fermer har gektardan 30 ming dollargacha foyda olishi mumkin.

Qishloq xo‘jaligi sohasi ekspertlari fermerlarga tamaki o‘rniga pomidor, bodring, kartoshka, chili qalampiri kabi ekinlarni ekishni taklif qilmoqda. Bunda, bir tarafdan, ekologiyaga foyda, boshqa tomondan fermerga foyda. Tamakidan avvalgidek daromad olib bo‘lmay qolganini urgutlik dehqonlar ham tasdiqlamoqda.

69 yoshli Jahongir Pardayevning aytishicha: “O‘sha yillari bir mavsumda 7 tonnagacha mahsulot yetishtira olardik. Hozir tanishlarim orasida hech kim tamaki yetishtirmayapti. O‘sha paytlari bu mo‘maygina pul keltiradigan ish edi va bir mavsumda mashina sotib olish mumkin edi”.

“Tamaki kolxoz va umuman hammaga daromad keltiruvchi asosiy mahsulot edi. Bu foydadan odamlar to‘ylar qilishar, uy uchun qurilish materiallari olishardi”, — deya uning so‘zlarini tasdiqladi Urgutning “Xo‘jabuloq” mahallasida yashovchi Musulmon Yo‘ldoshev.

Daromadi yaxshi-ku, biroq tamaki kaliyni ancha ko‘p “ichadi”, boshqa agrokimyoviy moddalarni ham faol “iste’mol qiladi”. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, tamakining uni yetishtirish ustida mehnat qilayotganlar sog‘lig‘i uchun qator salbiy ta’sirlari bor, biroq fermerlar, ular bilan birga mehnat qiladigan oila a’zolari, ishchilari bu haqda deyarli o‘ylamaydi.

Tamaki bo‘ladimi, boshqa ekinmi, qishloq xo‘jaligidagi jarayonlarning o‘ziga yarasha afzalliklari va kamchiliklari bor, bunda mutanosiblikni saqlash, atrof-muhitga, aholi salomatligiga zarar yetkazmaslik muhim. Shu bilan birga daromadni saqlab qolish kerak — bu oson ish emas. Ammo gap aholi farovonligi haqida borarkan, murosa haqida gap bo‘lishi mumkin emas.