Экинлар ва тупроқ учун нима хавфли?

Ўзбекистонда етиштирилган мазали ва фойдали мева ва сабзавотлар — бу халқаро бренд. Бироқ юқори ҳосилдорлик илинжида тупроққа ўғитлар билан ортиқча юклама берилаётганига, бунинг натижасида ер яроқсизланиб, кучсизланиб бораётганига ҳар доим ҳам эътибор қаратилавермайди.

Масалан, дарахтлар турли заҳарли кимёвий воситалар ва пестицидлар ёрдамида зараркунандалардан халос қилинади. Афсуски, бу моддалар аввал тупроқда, сўнг инсон танасида тўпланиб, турли касалликларга сабаб бўлиши мумкин, бўлмоқда ҳам.

Ўзбекистондаги интенсив боғ эгаларидан бири Алишер Қосимовнинг фикрича, вазиятдан чиқишнинг ягона йўли — қишлоқ хўжалигида ишлатилаётган заҳарли моддалар миқдори ва сифатини назорат қилишдир.

«Ҳар қандай фермер ё боғбон ўсимлик ва дарахтларнинг ўсиши ва ривожланиши учун минераллар ва озуқа моддалари зарурлигини билади, аммо улар қанчалик хавфсиз? Органик моддалар ва минерал ўғитлар ўртасидаги фарқ фойда ёки зарарда эмас, балки ўсимликларнинг ўсиш суръатида.

Органик моддалар аста-секин сўрилади, чунки ўсимлик улардан зарур моддаларни олишидан олдин улар парчаланиши керак. Бу ҳафталаб, ҳатто ойлаб вақт талаб қилади. Минерал ўғитлар эса тупроққа тайёр ҳолда кириб боради, бу сизга мўл ҳосил олиш имконини беради, шунингдек, дарахтнинг ўсиш ва ривожланиш тезлигига таъсир қилади.

Аммо кўплаб сабзавот етиштирувчилар ва фермерлар керагидан ортиқ ўғит ишлатади. Бу эса экиннинг нафақат илдизи ва пояси, балки унинг истеъмол қилиш учун мўлжалланган қисми ҳам минераллар билан тўйинишига сабаб бўлади. Масалан, катта ва қип-қизил, аммо бемаза тарвузни тасаввур қилинг.

Сунъий ўғитлардан нотўғри фойдаланиш ерости сувлари ва атмосферанинг ифлосланишига, эрозияга, тупроқдаги гумус миқдорининг пасайишига ва яна бошқа кўплаб муаммоларга олиб келиши мумкин», — дейди Алишер Қосимов.

Илгари тамаки сердаромад экинлардан бири ҳисобланган бўлса-да, сўнгги 30 йилда тамаки майдонлари 20 баробар қисқарди. Ўзбекистон учун янги бўлган (ва 1,3 минг гектар майдонда экилаётган) «Виржиния» нави униб кетолмади — унинг ҳосилдорлиги генетик имкониятларидан бир неча баробар паст, никотин ва қатрон таркиби ҳануз барқарор эмас. Тамакининг асосий қисми, аввалгидек, Ургутда экилмоқда.

Фермерлар тамакидан 150 фоизгача фойда кўради, ваҳоланки, помидор, бодринг ёки сабзи каби экинларни етиштиришдан 200—300 фоизгача фойда олиш мумкин. Чили қизил қалампири ҳақида-ку, гапирмаса ҳам бўлади — агар уни экспорт учун етиштирса, фермер ҳар гектардан 30 минг долларгача фойда олиши мумкин.

Қишлоқ хўжалиги соҳаси экспертлари фермерларга тамаки ўрнига помидор, бодринг, картошка, чили қалампири каби экинларни экишни таклиф қилмоқда. Бунда, бир тарафдан, экологияга фойда, бошқа томондан фермерга фойда. Тамакидан аввалгидек даромад олиб бўлмай қолганини ургутлик деҳқонлар ҳам тасдиқламоқда.

69 ёшли Жаҳонгир Пардаевнинг айтишича: «Ўша йиллари бир мавсумда 7 тоннагача маҳсулот етиштира олардик. Ҳозир танишларим орасида ҳеч ким тамаки етиштирмаяпти. Ўша пайтлари бу мўмайгина пул келтирадиган иш эди ва бир мавсумда машина сотиб олиш мумкин эди».

«Тамаки колхоз ва умуман ҳаммага даромад келтирувчи асосий маҳсулот эди. Бу фойдадан одамлар тўйлар қилишар, уй учун қурилиш материаллари олишарди», — дея унинг сўзларини тасдиқлади Ургутнинг «Хўжабулоқ» маҳалласида яшовчи Мусулмон Йўлдошев.

Даромади яхши-ку, бироқ тамаки калийни анча кўп «ичади», бошқа агрокимёвий моддаларни ҳам фаол «истеъмол қилади». Мутахассисларнинг таъкидлашича, тамакининг уни етиштириш устида меҳнат қилаётганлар соғлиғи учун қатор салбий таъсирлари бор, бироқ фермерлар, улар билан бирга меҳнат қиладиган оила аъзолари, ишчилари бу ҳақда деярли ўйламайди.

Тамаки бўладими, бошқа экинми, қишлоқ хўжалигидаги жараёнларнинг ўзига яраша афзалликлари ва камчиликлари бор, бунда мутаносибликни сақлаш, атроф-муҳитга, аҳоли саломатлигига зарар етказмаслик муҳим. Шу билан бирга даромадни сақлаб қолиш керак — бу осон иш эмас. Аммо гап аҳоли фаровонлиги ҳақида бораркан, муроса ҳақида гап бўлиши мумкин эмас.