Bayden ma’muriyati davrida amerika-turk munosabatlari qanday tus oladi? Rossiyaning Suriyadagi siyosati qanday oqibatlarga olib keldi? Jahon matbuoti ruknida shu haqda so‘z yuritiladi.
Turkiya – AQSh munosabatlari qanday tus oladi?
AQSh davlat kotibi Entoni Blinken Turkiya tashqi ishlar vaziri Mavlut Chovusho‘g‘li bilan yakkama-yakka uchrashuvi chog‘ida Turkiyani Rossiyaning C-400 raketaga qarshi qurolini sotib olishdan voz kechishga chaqirdi, deb yozadi The Al-Monitor nashri. NATO tashqi ishlar vazirlarining Bryusselda o‘tgan uchrashuvi chog‘ida AQSh davlat departamenti agarda Turkiya rus raketaga qarshi C-400 qurilmasini sotib oladigan bo‘lsa, bu Turkiya tarafi uchun iqtisodiy jazo choralari qo‘llanilishidan ogoh qildi.
NATOning boshqa a’zo mamlakatlari Turkiyaning rus mudofaa tizimi qurollarini sotib olishiga rasmiy Vashington o‘tgan davrda hech qanday bir jazo ko‘rmay kelganidan norozi bo‘lib keldi va rasmiy Vashington 2020-yilning 14-may sanasida CAATSA dasturida nazarda tutilgan bandlar bo‘yicha Turkiya mudofaa tizimiga qurol-yarog‘ sotib olish bilan shug‘ullanadigan qo‘mitaga iqtisodiy jazo qo‘lladi.
Anqara AQShning bosimiga qaramasdan ikki taraf o‘rtasidagi muloqot chog‘ida rus qurol-yarog‘i borasida o‘z siyosatini o‘zgartirmasligiga ishora qildi. Uchrashuvdan so‘ng Turkiya tashqi ishlar vaziri Mavlut Chovusho‘g‘li matbuot anjumanida C-400 tizimi allaqachon sotib olingani va shartnoma yopilganini ma’lum qilar ekan, AQSh tarafi bilan qurol oldi-sotdisini texnik masalalarini o‘rganish bilan shug‘ullanadigan komissiya tuzish taklifini bildirdi.
Komissiya tuzishning bosh maqsadi esa Turkiya C-400 raketaga qarshi mudofaa tizimi AQSh va NATO a’zo mamlakatlarining F-35 ga hech qanday tahdid emasligiga ham ishontirishdan iborat. Ammo rasmiy Vashington C-400 mudofaa tizimidan voz kechish kerakligini bildirar ekan, iqtisodiy jazo choralari muqarrarligini uqtirdi. Blinken Turkiya tashqi ishlar vaziriga Bayden hukumati Turkiyaning nomidan qabul qilingan CAATSA dasturi doirasida amal qiladigan qonunni tatbiq qilmaslikda chiqish qila olmasligini ham ma’lum qildi.
2019-yilda Turkiya F-35 uchoqlarini sotib olish dasturidan chiqarib yuborilgan va bunga ham turk tarafining C-400 raketaga qarshi mudofaa tizimini sotib olishga intilishlari sabab bo‘lgandi. Oqibatda Turkiya Lockheed Martin sobiq rahbarini yollash orqali Turkiyani F-35 dasturiga qaytarish borasida lobbistlik harakatini ishga tushiradi.
Anqara hozirda mavjud vaziyatni o‘zgartirish mumkinligiga ishonch hosil qilgan holda, Afg‘oniston borasida tinchlik muzokaralarida pishang bo‘lishga va AQShni iqtisodiy jazo choralarini bekor qilishga undashi qo‘lidan kelishga ishonmoqda.
AQSh hukumati Turkiyadan afg‘on hukumati va Tolibon harakati yuqori martabali amaldorlari o‘rtasida AQSh va Qatarning vositachiligida Turkiya hududida tinchlik muzokaralar o‘tkazilishiga yordam berishini iltimos qildi. Bu esa o‘z navbatida AQSh hukumatiga Afg‘onistondagi harbiylarini olib chiqib ketishga yo‘l ochgan bo‘lardi. Avvalroq, Mavlut Chovusho‘g‘li muzokaralar aprel oyida Istanbulda o‘tkazilishini bildirar ekan, Turkiya muzokaralar ishtirokchilarining har biri bilan alohida uchrashishi kerakligini va bu muzokara sanasini belgilashga yordam berishi kerakligini ham ma’lum qiladi.
Turkiya tarafi endilikda muzokaralarni may oyiga ko‘chirishga intilmoqda. Bu bilan turk hukumati C-400 borasida AQShdan qandaydir bir imtiyozga ega bo‘lishga, Jo Baydenning arman genotsidining 106 yillik yubileyidagi chiqishida arman genotsidini e’tirof etishiga to‘sqinlik qilish va Eron bilan ko‘p milliardli dollar qiymatidagi savdo aloqalarini yo‘l qo‘yishi ortidan iqtisodiy jazo qo‘llanilgan Halkbank’ning sud jarayonida ma’lum bir ijobiy o‘zgarishlar qilinishiga erishmoqchi. Xullas, Turkiya AQShga “Vashington u yoki bu shartni bajarmasa Turkiya tarafi Afg‘oniston borasida AQShga yordam bermaydi” degan shartni qo‘yishni istamoqda. Bu esa AQSh va Turkiya munosabatlarini jiddiy sinovlar kutayotganidan darak. Shartlar esa AQShga yoqmasligi ham tabiiy.
Suriyani ochlik va qashshoqlik yoqasiga olib kelgan rus siyosati
Rossiya BMTdagi ta’siridan ayyorona foydalangan holda Suriyadagi vaziyatni taranglashtirishga erishmoqda, deb yozadi The Politico nashri. AQSh esa Rossiyaning Suriyadagi siyosatiga to‘sqinlik qilish uchun hali vaqtni boy bergani yo‘q.
Suriya shimolida yuzaga kelgan keskin gumanitar inqiroz zamonaviy jamiyatlardagi yo‘l tirbandligi muammosini esga soladi. Har kuni Turkiya chegarasida minglab oziq-ovqat, ichimlik suvi, qurilish materiallari va dori darmon ortilgan yuk mashinalari Suriyaga o‘tish uchun turnaqator navbatga turadi. Suriya hududiga o‘tib olgan yuk mashinalari avvalo o‘z yo‘nalishlarini Bob al-Havo tomon o‘zgartiradi. Bu hudud esa Suriyadagi ichki nizolardan eng ko‘p aziyat chekkan hududlardan biri sanaladi.
Bashar Assad hukumati tomonidan o‘qqa tutilgan shaharda 4,5 million aholi xarobazorlar orasida kun kechirmoqda. Yuk mashinalari kelishi bilan 4,5 million aholiga najot ham kelganday. 2014-yilda BMT Suriyaga insonparvarlik yordamini amalga oshirishga kirishganda, bu yordamni Turkiya, Iordaniya va Iroqning to‘rt shahri orqali suriyaliklarga yetkazib berishga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, hozirda BMT yordami faqat ikkita o‘tkazish punkti orqali amalga oshirilmoqda. 2020-yilning iyul oyidan boshlab esa faqatgina bitta o‘tkazish punkti orqaligina insonparvarlik yordami ko‘rsatilmoqda. Koronavirus pandemiyasining kuchayishi ortidan Bob al-Havoda gumanitar inqiroz avjiga chiqdi. Insonparvarlik yordamini yetkazishdagi to‘siqlar esa vaziyatni yanada yomonlashtirib yubordi. Sabab esa Rossiya o‘zining BMT xavfsizlik kengashidagi veto qo‘yish huquqidan foydalangan holda suriyaliklarga yetkazilishida muhim o‘rin tutuvchi kanallarni yopishga muvaffaq bo‘layotganidir.
Assad hukumati esa BMTning insonparvarlik yordami avvalo oddiy aholiga emas Assad rejimiga qarshi kurashayotgan muxolifatga yetkazilmoqda, deb iddao qilmoqda. Rasmiy Kreml Bashar Assadni o‘zining ittifoqchisi sifatida sanarkan, uning hokimiyatiga soya soluvchi kuchlar ochlikdan azoblanob, jon bersa qanday yaxshi.
Rus hukumati esa Suriyadagi aholiga yetkaziladigan insonparvarlik yordami olib o‘tiladigan Bob al-Havoni ham yopishga jazm qilgan. Yoz oylarida BMT xavfsizlik kengashining navbatdagi majlisi bo‘lib o‘tadi. Agarda rus diplomatiyasi chegarani berkitish haqida ko‘proq ovozga ega bo‘ladigan bo‘lsa, u holda Bob al-Havo chegara punkti ham BMT insonparvarlik yordami uchun yopiladi. Oqibatlar esa dahshatli tus olishi ehtimol.
O‘tgan davr mobaynida Suriyadagi inqiroz borasida g‘arblik siyosatchilar Kremlning nayranglari oldida ip esholmay keldilar. AQShning yangi hukumati esa Suriyadagi chuqur ijtimoiy inqirozning oldini olish uchun siyosiy kurashning yangi raundiga qay holda kirishi muhim masala. Shunday ekan, Jozef Bayden, AQSh davlat kotibi Entoni Blinken va USAID tashkilot rahbari Samanta Pauer rus siyosatini o‘zgartirish va rus-hisob kitoblariga zarba berish uchun faol siyosiy kurashga kirishi talab qilinadi. Buning uchun esa AQSh hukumati Suriyaga insonparvarlik yordami ko‘rsatilishiga to‘siq qo‘yishga urinayotganlarni yaxshilab aqlini joyiga kiritib qo‘yishi kerak bo‘ladi.
10 yildan beri Suriyada davom etib kelayotgan fuqarolar urushi suriyaliklarni demokratiya haqidagi orzulariga ma’lum bir ma’noda barham berishga, boz ustiga rus hukumatining Bashar Assad hokimiyatini ittifoqchisi sifatida dastaklashga va qolaversa ruslarning Yaqin Sharq mintaqasida boy berilgan obro‘sini tiklab olishlariga imkon bergan bir siyosiy voqea bo‘ldi.
Assad rejimini himoya qilayotan ruslar ayni paytda Erondagi Islom qo‘riqchilari inqilobi va Rossiyada harakati taqiqqa uchragan Hizbulloh guruhi bilan ham siyosiy aloqalar o‘rnatgan. Shunday bir vaziyatda Xitoyning rus siyosatining Suriyadagi intilishlarini qo‘llab-quvvatlayotgani ham vaziyatni yanada chigallashtirib yuborgan. Rus va xitoylik diplomatlar ochiq oydin tarzda insonparvarlik yordamini cheklashga qaratilgan tadbir bu eng avvalo G‘arbning Assad rejimiga qo‘ygan iqtisodiy jazo choralariga javob demoqda. Rus harbiylari esa suriyaliklarga bosim o‘tkazgan holda Suriyada Assad rejimidan boshqa rejim bo‘lmasligini o‘zining harbiy-havo kuchlari, kimyoviy qurollari bilan tushuntirishga urinmoqda. Asad rejimining qonli jinoyatlari haqidagi tafsilotlar BMT hujjatlarida jamlanayotgan bo‘lsada, ammo rus tarafining Suriyadagi jinoyatlari haqida aniq bir dalillar mavjud emas.
2014-yilda Suriyadagi vaziyat o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqqan paytda BMTning xavfsizlik kengashi Damashqqa iqtisodiy jazo choralari qo‘llamasdan insonparvarlik yordamini ko‘rsatishga ovoz beradi. Ammo Assad rejimi BMTning mazkur qaroriga qarshilik qiladi. Ammo BMT havfsizlik kengashi insonparvarlik yordamini ko‘rsatish Suriyaning suverenitetiga dahl qilmayotganligini bildirib, to‘rtta chegara punktini insonparvarlik yordami ko‘rsatilishi uchun ochilishiga ruxsat beradi. Xavfsizlik kengashi esa bunday siyosat millionlab suriyaliklarni ochlik va qashshoqlikdan himoyalashda to‘g‘ri qadam ekanligini ma’lum qiladi. Hozirda esa Suriyadagi ijtimoiy inqiroz o‘ta achinarli ahvolda qolmoqda.
Shunday ekan AQSh hukumati BMT havfsizlik kengashiga a’zo mamlakatlar bilan norasmiy muloqotlar doirasida Arriya formulasi bo‘yicha Suriyaga insonparvarlik yordamini yetkazsih masalasini muhokama qiladi. Bunday uchrashuvlarning o‘tkazilishi esa AQSh uchun insonparvarlik yordami yetkazib berilishi ayni vaqtda o‘ta muhimligini isbotlashi va insonparvarlik yordami ko‘rsatishni bloklashga urinayotgan davlatlarni o‘z strategiyasini o‘zgartirishga undashi mumkin. Agarda AQSh Rossiyaning xavfsizlik kengashidagi veto qo‘yish huquqni yengib o‘tib, rus qarshiligini sindira olsa Suriyadagi millionlab tinch aholi yana El Yarub, Bob as-Salom kabi chegara punktlari orqali ham insonparvarlik yordamini olishga muvaffaq bo‘ladi.
Jahongir Ergashev tayyorladi
Izoh (0)