AQSh prezidenti Donald Tramp 10-dekabr kuni Marokash va Isroil uning vositachiligida diplomatik aloqalar o‘rnatish haqida kelishib olganini e’lon qildi — Marokash so‘nggi bir necha oy ichida yahudiy davlatini tan olgan to‘rtinchi arab mamlakatiga aylandi, deb yozadi Meduza. Buning evaziga AQSh Marokashning G‘arbiy Sahroi Kabir ustidan suverenitetini tan oldi, bu hududning maqomi mustamlakachilik davrlaridan buyon noaniq bo‘lib kelmoqda. Uning mustaqilligi uchun kurashayotgan isyonchilar bir oy avval 29 yil davom etgan yarashuv tugaganini e’lon qilgan edi.
G‘arbiy Sahroi Kabir Afrikadagi shu paytgacha o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirmagan yagona hududdir
Afrikada mustamlakachilik davrida hozirgi G‘arbiy Sahroi Kabir hududi Ispaniyaga tegishli bo‘lgan. 1975-yilda Madrid bu hududlardan voz kechdi, ammo BMT Bosh assambleyasi sobiq mustamlakalarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini kafolatlagan bo‘lishiga qaramay, Ispaniya G‘arbiy Sahroi Kabir hududini Marokash va Mavritaniya o‘rtasida bo‘lib berdi. Bu mamlakat mustaqilligini e’lon qilgan taqdirda, u yerda bungacha ko‘p yillardan buyon mustaqillik uchun qurolli kurash olib borgan Polisario fronti tashkilotidan sotsialistlar hokimiyatni qo‘lga kiritishidan xavfsiragan AQSh bosimi ostida amalga oshirildi.Bunga javoban, Polisario fronti bir tomonlama tartibda Sahroi Kabir Arab Demokratik Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi, shundan so‘ng Jazoir ko‘magida Marokash va Mavritaniyaga qarshi urush boshladi. Bir necha yildan keyin Mavritaniya G‘arbiy Sahroi Kabir hududiga da’vo qilishdan voz kechdi. Marokash esa AQSh va Fransiya ko‘magida isyonchilar bilan muvaffaqiyatli urush olib bordi. 1991-yilda tomonlar o‘t ochishni to‘xtatishga kelishib oldi; bu vaqtga kelib, Marokash hududning taxminan 80 foizini nazorat ostiga olgan edi, qolgan 20 foizni Polisario fronti nazorat qilardi.
Na Sahroi Kabir Arab Demokratik Respublikasini, na Marokashning G‘arbiy Sahroi Kabir ustidan suverenitetini tan olishni istagan BMT vositachiligida tomonlar hududning bo‘lg‘usi maqomi haqida referendum o‘tkazishga kelishib oldi. U 1992-yildayoq o‘tkazilishi kerak edi, ammo unda kimlar qatnashishi mumkinligi borasidagi ziddiyatlar tufayli (Polisario fronti Marokashni G‘arbiy Sahroi Kabirga ming kishini ko‘chirib, natijani o‘z foydasiga o‘zgartirmoqchi bo‘lganlikda ayblagan), referendum umuman o‘tkazilmay qolib ketdi. Keyinroq tomonlar muzokaralarni qayta boshlashga urinib ko‘rdi, ammo ular har safar natijasiz bo‘ldi. Marokash oxir-oqibat referendum g‘oyasidan butunlay voz kechdi va faqat o‘z tarkibidagi muxtoriyatga rozi bo‘lishini aytdi.
AQSh G‘arbiy Sahroi Kabirning mustaqilligini “noreal variant” deb atadi
Oq uy rasmiy press-relizida Tramp ma’muriyati Marokashning G‘arbiy Sahroi Kabir ustidan suverenitetini tan olishni mintaqaning mustaqilligi “noreal variant” ekanligi va nizoning yagona yechimi “faqat Marokash suvereniteti doirasidagi chinakam muxtoriyat” bo‘lishi mumkinligi bilan izohladi. Oq uyda ta’kidlashlaricha, AQSh hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini rag‘batlantirmoqchi va Daxla shahrida konsullik ochib, “mintaqadagi iqtisodiy va ishbilarmonlik imkoniyatlariga turtki bermoqchi”.AQShning qarori, deb yozadi Reuters, aslida Vashington o‘zining mintaqadagi siyosatini o‘zgartirishini bildirishi ehtimoldan uzoq: Donald Tramp uchun ushbu qadam Marokashning Isroil bilan bitim tuzishi uchun rasmiy yon bosish edi, xolos, bu bitim esa uning Yaqin Sharqni tartibga solish ishidagi merosini mustahkamlaydi. Marokash hukumati, o‘z navbatida, Trampning yon berishi sharofati bilan mamlakat aholisining ko‘pchiligi falastinlik arablarga nisbatan xoinlik deb hisoblaydigan Isroil bilan kelishuv faktining o‘zidan bo‘ladigan salbiy ta’sirni silliqlash imkoniyatiga ega bo‘ldi.
AQShning xatti-harakatlarini boshqa nufuzli davlatlar va xalqaro tashkilotlar qo‘llab-quvvatlamayapti. Yevroittifoq va BMT G‘arbiy Sahroi Kabirning kimga tegishliligi masalasi bo‘yicha pozitsiyalari o‘zgarishsiz qolishini ma’lum qilib bo‘ldi. Rossiya tashqi ishlar vazirligi AQShning harakatlari “xalqaro huquq doirasidan mutlaqo chiqishi”ni aytib, ular “amerikaliklarning o‘zlari yoqlab ovoz bergan” BMT Xavfsizlik kengashi rezolyutsiyalariga zid ekanini ta’kidladi.
Atigi bir oy avval G‘arbiy Sahroi Kabirda 29 yildan buyon davom etib kelgan yarashuv tugagan edi
AQShning Marokashning G‘arbiy Sahroi Kabir ustidan suverenitetini tan olish qarori Polisario fronti Marokash hukumatining tinch norozilik namoyishlarini bostirish bo‘yicha shafqatsiz choralaridan keyin 29 yil davom etgan yarashuv sulhiga rioya qilushdan bosh tortishini e’lon qilganidan keyin bir oy o‘tib qabul qilindi.Yarashuv sulhi bekor qilinganiga qaramay, Polisario fronti o‘shandan buyon Marokash tomonidan nazorat qilinadigan hududlarga jiddiy hujumlarni amalga oshirishga urinib ko‘rmadi. Bu deyarli butun tutashuv chizig‘i bo‘ylab 1990-yillardayoq devor qurilgani, uni tank va samolyotlari bo‘lmagan Polisario fronti jangchilari buza olmasligi bilan ham bog‘liq. Foreign Policy qayd etishicha, urushning qayta boshlangani haqida ehtimol dunyo hamjamiyatining e’tiborini G‘arbiy Sahroi Kabirga jalb etish maqsadida e’lon qilingan bo‘lishi, u Marokashdan BMTning muayyan me’yorlariga rioya qilishni talab etishidan umid qilingan bo‘lishi ham mumkin.
Foreign Policy G‘arbiy Sahroi Kabirdagi vaziyatni Sharqiy Timordagi nizoga qiyoslamoqda, u 1975-yilda mustaqillik e’lon qilganidan keyin darhol Indoneziya tomonidan bosib olingan edi. Indoneziyaning yetakchi dunyo mamlakatlari bilan yaxshi aloqalari fonida uning xatti-harakatlari BMT darajasida hech qanday oqibatlarni keltirib chiqarmadi. Faqat 1990-yillarda vaziyatga huquqni muhofaza qiluvchi guruhlar va G‘arb mamlakatlaridagi faollar e’tibor qaratganidan keyin, ular o‘z hukumatlariga bosim o‘tkaza boshladi, ular esa Indoneziyadan Timor xalqining o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga rioya qilishni talab qilishga majbur bo‘ldi. Indoneziya yon berdi va 2002-yilda Sharqiy Timor mustaqillikka erishdi.
Izoh (0)