1990-yilning 3-oktabr sanasida Germaniya Demokratik Respublikasi xalqaro huquqning subyekti sifatida o‘z mavjudligini yo‘qotdi va Germaniya Federativ Respublikasining konstitutsiyasiga muvofiq ushbu kundan boshlab Germaniya Federativ Respublikasi bilan birlashganini e’lon qildi. “Daryo” sana munosabati bilan Berlin devorining qulashi tarixi haqida hikoya qiladi.
Mavzuga doir:
1990-yil 3-oktabrda GFR va GDR rasmiy birlashuvi yuz berdi. GDR mustaqil davlat sifatida barham topdi. GDR hududida GFRning 1949-yilda qabul qilingan konstitutsiyasi amal qila boshlaydi. Birlashuv natijasida sobiq GDR tarkibidagi Brandenburg, Meklenburg – old Pomeraniya, Saksoniya, Saksoniya Anxadt, Tyurngiya va Berlin shahri hududlari GFR tarkibiga kirdi. 12-sentabrda imzolangan Moskva shartnomasida nazarda tutilgan bandlarga muvofiq birlashgan Germaniyaning ichki va tashqi siyosatdagi suvereniteti kafolatlandi. 3-oktabr sanasidan e’tiboran mazkur sana Germaniyada Birlashuv kuni sifatida nishonlanib kelinadi.
Germaniya qanday bo‘linib ketgan edi?
Gitler Germaniyasi Ikkinchi jahon urushida tor-mor bo‘lgach, ittifoqchilar qo‘shinlari Germaniyani o‘z ta’sir doirasiga olish uchun murakkab diplomatik o‘yin olib bordi. Taslim bo‘lgan mamlakat hududi sovet, amerika, ingliz va fransuz hukumatlarining ixtiyorida qolayotgandi. 1949-yilning 23-may sanasida ingliz, amerika va fransuzlar bosib olgan Germaniya hududida yangi Germaniya Federativ Respublikasi, sovetlar bosib olgan qismida sotsialistik Germaniya Demokratik Respublikasi tashkil topdi.Sharqiy Germaniya tasarrufida bo‘lgan Berlin ham ana shu tamoyilga asosan ikki qismga bo‘lib olindi. Urushning dastlabki davrlarida Sovet davlati rahbari Iosif Stalin Germaniyaning birlashuvini istashini ma’lum qilgan bo‘lsa-da, g‘arbdagi ittifoqchilar Stalinga ishonqiramay qarar va sotsializmdek parazit g‘oyani butun g‘arbga yoyilishidan cho‘chir ham edi.
GFR tashkil etilganda Konrad Adenauer yangi Germaniyaning birinchi kansleri bo‘ldi. Birinchi kansler ham g‘arbning xavotirlariga befarq bo‘lmaydi. Stalin vafotidan so‘ng siyosiy vaziyat o‘zgardi. Yangi sovet rahbariyati GDRni saqlab qolish va undan Sovet Ittifoqining g‘arbdagi forposti sifatida foydalanishni maqsad qildi. GDRda sotsialistik davlatchilik tartibi o‘rnatilishidan xafsalasi pir bo‘lgan nemislar ommaviy ravishda GFRga ko‘chib o‘tishga intilardi. Shunda GDR va Sovet Ittifoqi kelishilgan holda 1961-yilda Berlin devorini o‘rnatdi. Mazkur devor esa to qulatilguniga qadar millati bir davlatchiligi ikki bo‘lgan nemislarni bir-biridan ayiruvchi, sotsializmni ihotalovchi ramzga aylandi.
Gorbachyovning “Perestroyka” islohoti va Berlin devorining qulashi
1985-yilda Mixail Gorbachyov Leningrad shahri faollari bilan o‘tkazgan yig‘ilishda “o‘rtoqlar, nazarimda, barchamizda qayta qurishni o‘tkazish kerak”, deb murojaat qildi. Sovet Ittifoqi rahbari mazkur chiqishi bilan mamlakatda ayrim ijtimoiy va iqtisodiy tizim asoslarini isloh qilishni nazarda tutdi. Keyinchalik esa uning bu nutqi rus tilidagi “perestroyka” – qayta qurish deb nomlanadi. GDRning o‘sha vaqtdagi rahbari Erik Xoneker esa jamiyatni demokratlashtirish amaldagi hukumatni barbod qilishini yaxshi anglar va nemis matbuotida sovet Rossiyasidagi perestroika haqida axborot berilmasdi.Bundan tashqari, Gorbachyov hukumati GDRga endilikda Sovet Ittifoqining g‘arbdagi forposti sifatida qaramas, GDR Sovet Ittifoqi iqtisodiyoti uchun ortiqcha yuk ekanini anglab yetgandi. Natijada, GDR Sovet Ittifoqidan iqtisodiy yordam olishi hajmi qisqarib ketadi va sotsialistik Germaniya og‘ir iqtisodiy tanglikda qoldi. Sharqiy nemis davlatining milliy xavfsizlik xizmati Shtazi mamlakatdagi dissidentlarga qarshi samarali kurash olib borayotgan bo‘lsa-da, sharqiy nemis davlati aholisini g‘arbga qochib ketishga urinishlariga barham bera olmaydi.
GDRning katta shaharlarida xalqning norozilik namoyishlari uyushtirildi. GFRda ham GDRda ham ko‘p sonli aholi Berlin devoriga oqib kela boshlaydi. Sovet Ittifoqi esa bu paytda oktabr inqilobining navbatdagi yubileyini nishonlash ishlari bilan band, GDRda bo‘layotgan voqealarga befarq edi. GDRda to‘ntarish yuz berdi va Xoneker hokimiyatdan chetlashtirildi, Birlashgan Germaniya Sotsialistik partiyasi Moskvaning ruxsatisiz chegaralarni ochishga qaror qildi. Va nihoyat, Berlin devori qulagan edi.
Berlin devorining qulashi - Mitteranning qo‘rquvi va Tetcherning xavotiri
Berlin devorining qulashini AQSh rahbariyati xursandchilik bilan kutib olgan bo‘lsa, Sovet Ittifoqi bu voqeaga befarqlik bilan yondashdi. Buyuk Britaniya bosh vaziri Margaret Tetcher voqea ortidan qanday siyosiy voqealar yuzaga kelishidan xavotirga tushgan bo‘lsa, Fransiya prezidenti Fransua Mitteran nahotki birlashgan Germaniyaning hududi Fransiyanikidan katta bo‘ladi, degan qo‘rquvga bordi.Tetcher o‘z kundaliklarida 80-yillarning o‘rtalarida nemis xalqining birlashuvini qo‘llab-quvvatlagani, ammo bu voqeaning hali yuz berishiga ishonmasligini yozib qoldiradi. Fransua Mitteran bilan muloqoti chog‘ida Temir xonim stol ustiga Yevropaning 1937-yildagi xaritasini qo‘yar ekan, Germaniyaning “milliy xarakater”i Yevropa markazida yana siyosiy barqarorlikni izdan chiqaradi, deya o‘z xavotirlarini ma’lum qildi.
1989-yilda tor doiradagi Yevropa rahbarlari uchrashuvi chog‘ida esa Tetcher xonim “Biz Germaniyani ikki marta mag‘lub qildik. Bugun ular yana qarshimizda”, deya ta’kidlaydi va hattoki bir qator siyosatshunoslar va jamiyatshunoslarni o‘z oldiga chaqirib, bugungi Germaniya qanchalik xavf tug‘dirishi mumkin degan savolni o‘rtaga tashlaydi.
Fransuz rahbari Fransua Mitteran ham Margaret Tetcherning munosabatlariga qo‘shilgan holda Germaniya birlashuvini siyosiy jihatdan qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, Germaniyaning birlashuvi haqiqatga aylangach, kelajakda bu Yevropa kelajagiga qanday ta’sir qilishi borasida o‘z qo‘rquvlarini bildirdi. Hattoki Mitteran Buyuk Britaniyaga yangi ANTANTA tuzish haqidagi taklifni ham berdi. Lekin g‘isht qolipdan ko‘chgan, ikki nemis xalqini ikki qutbga aylantirib qo‘ygan Berlin devori qulaydi. Nemis xalqi g‘alaba qozondi.
Oradan 30 yil vaqt o‘tib, Margaret Tetcher va Fransua Mitteranlarning xavotir va qo‘rquvlari o‘z isbotini topmadi. Germaniya esa sharqiy Germaniyada tub islohotlarni o‘tkazdi. Davlat tomonidan beriladigan dotatsiyalarni qisqartirdi, davlat mablag‘ini ta’limni rivojlantirishga jalb qildi, iqtisodiyotda xususiylashtirish siyosatini olib bordi va eng asosiysi, sharqiy nemis aholisining og‘ir iqtisodiy ahvolini ijobiy tarafga o‘zgartira oldi. Bugun birlashgan Germaniya dunyoning har jabhada raqobatbardosh to‘rtinchi o‘rinda mustahkam o‘rnashib olgan iqtisodiy qudratli davlatlaridan biri sanaladi.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)