Che Gevaradan oldin. Lotin Amerikasining birinchi romantik qahramoni – Simon Bolivar haqida

Venesuelaning Ispaniyadan mustaqil bo‘lishiga olib kelgan milliy ozodlik urushi 1810–1823-yillar orasida davom etdi. Bu urushning bosh qahramoni Lotin Amerikasida afsonaga aylangan jangchi Simon Bolivar edi. Bugun ko‘pchilik boshqa romantik qahramon – Ernesto Che Gevarani yaxshiroq taniydi. Ammo undan oldin ham u kabi qit’ani kezib, mustamlakalarning ispanlardan ozod bo‘lish yo‘lidagi harakatlariga boshchilik qilgan qahramonlar bo‘lgan. Ana shularning eng mashhuri Simon Bolivardir. “Daryo” uning faoliyati, xususan, Venesuela ozodligi yo‘lidagi kurashlari haqida hikoya qiladi.

Urushning qisqacha bayoni

Voqealar 1810-yilning 19-aprelida ispan kapitan-generali Visente Emparan hokimiyatdan ketganidan keyin Karakasda “Oliy xunta” tashkil etilishi bilan boshlanib ketdi. 1811-yil 5-iyulda Venesuela kapitan-generalligining o‘n viloyatidan yettitasi mustaqilligini e’lon qildi va o‘z Mustaqillik deklaratsiyasini qabul qildi. Birinchi respublika 1812-yilda Karakasdagi zilziladan va La-Viktoriya jangidan keyin quladi.

Shundan so‘ng general Simon Bolivar Venesuelani qaytarib olish uchun harbiy harakatlarni boshladi va 1813-yilda Ikkinchi respublika tuzilganini e’lon qilindi, ammo u ham ichki nizolar natijasida parokandalikka yuz tutdi va bu Ispaniya mustamlakachiligining qayta tiklanishiga olib keldi. Faqatgina 1819–1820-yillarga kelib Bolivar Yangi Granadani ozod qilish kampaniyasining bir qismi sifatida Venesuelani Ispaniyadan mustaqil qilishga erishdi.

1819-yil 17-dekabrda Angosturadagi Kongress Buyuk Kolumbiyani mustaqil mamlakat deb e’lon qildi. Ikki yildan ko‘proq davom etgan urushdan so‘ng 1821-yilda mamlakat Simon Bolivar boshchiligida Ispaniyadan to‘laqonli mustaqillikka erishdi. Venesuela Kolumbiya, Panama va Ekvador bilan birgalikda 1830-yilgacha Buyuk Kolumbiya tarkibida bo‘ldi, keyinchalik ajralib chiqib, suveren mamlakatga aylandi.

Birinchi respublika tarixi

Fransuzlarning 1808-yilda bostirib kirishi ispan monarxiyasining qulashiga olib keldi. Ispaniya mustamlakalarining aksariyati ukasi imperator Napoleon Bonapart tomonidan ispan taxtiga o‘tkazilgan Jozef Bonapart hukumatini tan olmadi. Ispaniyada barqaror hukumatni o‘rnatish uchun ikki yil kerak bo‘ldi. Bu hodisalar Amerikadagi ispan mulki nazoratida bo‘shliq yaratdi va siyosiy noaniqlikni kuchaytirdi.

1810-yil 19-aprelda Karakas shahar kengashi davlat to‘ntarishini e’lon qildi va Ispaniya gubernatori va general-kapitan Visente Emparanni ishdan bo‘shatdi. Shaharda xunta tashkil qilindi va ko‘p o‘tmay Venesuelaning boshqa provinsiyalari ham undan o‘rnak ola boshladi. Mustaqillik harakati darhol ijtimoiy-siyosiy mojarolarni keltirib chiqardi. Mamlakatda fuqarolar urushi boshlanib ketdi. Karakas “Oliy xunta”si Venesuela provinsiyalari kongressini mustaqil hukumat tuzishga chaqirdi.

Dastlab xunta va Kongress “Ferdinand VII huquqlari”ga xayrixohlik bildirdi, ya’ni ular o‘zlarini hali ham Ispaniya monarxiyasining bir qismi sifatida tan oldi, ammo Fransiya Iberiya yarimoroliga bostirib kirgani sababli alohida hukumat tuzdi. Shu bilan birga Kongressda to‘la mustaqillik tarafdorlari fraksiyasi tobora ommalashib bordi. Ma’rifatparvarlik g‘oyalari ta’sirida bo‘lgan va Fransiya inqilobidan ilhomlangan Fransisko de Miranda va Simon Bolivarlar bu g‘oyaga boshchilik qildi. Kongress 1811-yil 5-iyulda Venesuela mustaqilligini e’lon qildi.

Kongress sessiyalari boshlanishidan oldin 1810-yilning noyabr oyida mamlakatda xunta va mustaqillik tarafdorlari hamda Ispaniya bilan ittifoq tuzishni istagan monarxiyaparastlar o‘rtasida sust darajadagi fuqarolik urushi bo‘lib o‘tdi. Ikki viloyat – Marakaybo va Guayana, shuningdek, Korot viloyati Karakas xuntasini tan olmadi va Ispaniya hukumatiga sodiq qoldi. Korot va Gvayanaga qarshi harbiy ekspeditsiyalar muvaffaqiyatsiz yakun topdi. 1811-yilda Valensiyada bo‘lib o‘tgan qirollik qo‘zg‘oloni muvaffaqiyatli bostirildi. Biroq 1812-yilga kelib vaziyat yomonlashdi: respublika pulsiz qoldi, ispan qo‘shinlari dengiz blokadasi uyushtirdi (venesuelaliklar Britaniya va Amerika savdo kemalari yordamida uni chetlab o‘tishgan bo‘lsa ham).

Buning ustiga 1812-yil 26-martda ro‘y bergan vayronkor zilzila respublika hududlarida tanglikni yuzaga keltirdi, hodisa monarxistlar va katolik cherkovi tomonidan Xudoning respublikaga qarshi g‘azabining isboti sifatida talqin qilindi. Ushbu umidsiz lahzada Miranda kapitan Domingo de Monteverda boshchiligidagi qirollik qo‘shinlari hujumini to‘xtata olmadi. Yil o‘rtalariga kelib, San-Mateo jangidan keyin respublika quladi. Miranda Monteverdaga taslim bo‘ldi va 1812-yil 25-iyulda sulh tuzildi.

Ikkinchi respublika tarixi

Bolivar va boshqa respublikachilar ispan Janubiy Amerikasi va Karib dengizining boshqa qismlarida qarshilik ko‘rsatishni davom ettirdi va partizanlar urushida kurashdi. 1813-yilda Bolivar Yangi Granada Birlashgan provinsiyalar qo‘shinining boshlig‘i bo‘ldi. Bir qator janglarda g‘alaba qozonganidan so‘ng u yangi Granada Kongressidan Venesuelaga qo‘shinlar olib borish uchun rozilik oldi. Shu bilan birga, Santyago Marinyo qo‘shinlari ham shimoli-sharqdan Venesuelaga bostirib kirdi. Ikkala qo‘shin tez orada bir necha janglarda qirollik kuchlarini mag‘lub etdi. Bolivar 1813-yil 6-avgust kuni Venesuela Respublikasi tiklanganini e’lon qilib, Karakasga keldi. Uning o‘zi respublika boshlig‘i bo‘ldi, ammo ikki general o‘zaro hamkorlik qilgan bo‘lsa-da, Marinyo buni tan olishdan bosh tortdi.

Kreollar La-Plata vitse-qirolligi va Yangi Granadadan ispan hukumatini osonlikcha haydab chiqardi. Ammo Venesuela siyosiy jihatdan ikkiga bo‘lingan holicha qoldi. Bogota poytaxt maqomini oldi, ammo hukumat Kolumbiyaning janubidan (Popayan va Pasto) joy oldi. Kali shimoliy hududlarning mustaqillik harakatiga asos soldi. Kartagena nafaqat Ispaniya, balki Bogotadan ham mustaqilligini e’lon qildi. Bolivar Kartagenaga yetib keldi va keyinchalik Bogotaga tashrifida bo‘lgani kabi yaxshi kutib olindi. Bu yerda u Yangi Granada Birlashgan Provanslari armiyasiga qo‘shildi, barcha kuchlarni to‘plab, Anddan o‘tib, janubi-g‘arbdan Venesuelaga bostirib kirdi. Xose Feliks Ribas uning asosiy yordamchisiga aylandi.

And provinsiyasidagi Trujillo shahrida Bolivar hukumatning aholi tarafida turishini talab qilib, o‘limga qarshi urush e’lon qildi. Bolivar g‘arbda jang qilayotgan bir paytda Gollandiyaning Kurakao orolidan bo‘lgan Santyago Marinyo va Manuel Piarlar Venesuela sharqidagi qo‘shinlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashdi. Bolivar respublikani tiklab, Karakasni egallab oldi va uni ikki  –  o‘zi boshqaradigan g‘arbiy va Marinyo boshqaradigan sharqiy qismlarga ajratdi (Harvey, Robert. Liberators: Latin America`s Struggle For Independence, 1810—1830. John Murray, London (2000). ISBN 0-7195-5566-3).

Ammo na muvaffaqiyatli harakatlar va na Bolivarning farmoni aholini Respublika armiyasiga qo‘shilishga majbur qila olmadi. Lanosda ispaniyalik muhojir Kaudillo Xose Tomas Boves yangi tiklangan respublikaga qarshi keng harakat boshladi va sharqda o‘z yerlarini qaytarib olishga kirishdi. Shundan so‘ng birlashishiga qaramay Marinyo va Bolivar kuchlari 1814-yilda Boves qo‘shiniga mag‘lub bo‘ldi. Respublikachilar Karakasni evakuatsiya qilishga majbur bo‘ldi va sharqqa – Karupano portiga qochishdi. Keyinchalik Bolivar yana Venesuelani tark etib, Yangi Granadaga (1815-yil) ketishga majbur bo‘ldi.

Respublikaga qarshi navbatdagi harakatlar janubiy pasttekisliklarda Xose Tomas Boves boshchiligidagi lanerolar tomonidan amalga oshirildi, u respublikachilarga qarshi urushni aholining nazarida mustaqillik harakatiga rahbarlik qilgan boy shahar aholisi va kreol elitasi bilan qishloq aholisining urushiga aylantira oldi. Boves o‘zining armiyasi safiga ijtimoiy quyi tabaqalarning vakillari – lanero cho‘ponlari, hindlar, negrlar, kambag‘al mulat dehqonlari va har xil jinoiy guruhlarning vakillarini faol qabul qilar edi. Bu omil uning qo‘shinlarining jasorati va dahshatli shafqatsizligini ta’minladi, ular respublikachilarni mamlakat sharqiga qochishga majbur qildi va shu tariqa Ikkinchi respublika tugatildi. Ko‘p o‘tmay Boves janglardan birida halok bo‘ldi, ammo, mamlakat monarxiya boshqaruviga qaytarildi.

Yangi Granadaning Ispaniya boshqaruviga qaytarilishi

Ispaniyada fransuzlarga qarshi qo‘shinlar mamlakatni ozod qildi va hukmronligi tiklangan Ferdinand VII Venesuela va Yangi Granadaga Ispaniya Mustaqillik urushi davrida o‘zini tanitgan Pablo Morilyo boshchiligidagi katta ekspeditsion kuchlarni yubordi. Venesuelada ispanlar faqat Boves va uning sherigi, sobiq savdogar, keyinchalik mansabdor ofitserga aylangan Fransisko Tomas Moralesning kuchlariga ishonishlari mumkin edi. Urik jangida Boves o‘ldirildi, Morales armiya qo‘mondonligini qabul qildi va respublikachilarga qarshi tozalash o‘tkazdi. Morilyo Venesuelaga keldi va Morales bilan hamkorlikda o‘z faoliyatini boshladi.

Morilyo va Morales qirollik kuchlari 1816-yilda Kartagena va Bogotani egallab oldi. Yangi Granadaga ketish oldidan Morilyo Boves qo‘mondonligida jang qilgan ko‘plab tartibbuzarlarni ishdan bo‘shatdi. Bu vaqtda nafaqat shahar aholisi, balki lanerolar ham Venesuela janubidagi tekisliklarda Ispaniya boshqaruviga qarshi qo‘zg‘olonlarga qo‘shila boshladi. Bolivar Britaniya yordamini jalb qilish maqsadida Yamaykaga suzib ketishga qaror qildi, ammo uning iltimosi rad qilindi.

U yerdan Bolivar Lotin Amerikasining birinchi mustaqil respublikasi bo‘lgan Gaitiga safar qildi. Gaiti Prezidenti Aleksandr Petion va Kurasaoning sobiq savdogari Luis Brionning harbiy yordami bilan Bolivar respublikaning xavfsiz tayanchi bo‘lgan Margarita oroliga qaytib keldi. Marinyo o‘z harbiy kuchlari bilan materikga kelib, 1817-yilda Kumanni vaqtinchalik istilo qildi. Brion taqdim etgan kemalarda Bolivar Venesuela sohillari bo‘ylab Okumare de la Kosta tomon suzib ketdi, va u yerda Petionga va’da berganidek, qullikka barham berilishini e’lon qildi (biroq bu hodisa jiddiy aks-sado bermadi).

Yangi Granadani zabt etganidan so‘ng Morales Venesuelaga qaytdi va respublika ekspeditsion kuchlariga hujum qildi. Bolivar Brion bilan birga kemada Gaitiga qochib ketdi. Biroq keyinchalik Piar va ilgari Yangi Granadadagi urushda faol bo‘lgan shotland harbiyi Gregor Makgregorlar 1816-yilning sentabr oyida Al-Hunkalda Moralesni mag‘lub etdi.

Respublikachilar partizanlar urushiga o‘tdi, ammo yagona rahbarlik va strategiya to‘g‘risida kelisha olmadi. Bir guruh vatanparvarlar Venesuela sharqiga ekspeditsiya boshladi, ammo bu yurishlar muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Bolivar o‘z harbiy kuchlarni Manuel Piar qo‘shinlari bilan birlashtirishga harakat qildi, ammo ular orasidagi farqlar birlashgan respublika frontini yaratishga imkon bermadi. Bolivar Lanosga yo‘l oldi va u yerda Xose Antonio Paes bilan birlashdi, ammo Venesuela markazidagi muvaffaqiyatsiz yurish uni Apuraga chekinishga majbur qildi. Morilyo qarshi hujumni muvaffaqiyatli amalga oshirdi, ammo Las-Keseras del-Medio jangida mag‘lubiyatga uchradi.

Tenglik va osoyishtalik davri boshlandi, bu davrda monarxiyachilar shimolda aholi zich joylashgan shaharlarni, respublikachilar esa janubning kam tarqalgan aholisiga ega bo‘lgan pasttekisliklarni nazorat qildi.

Keskinlashuv

Bolivar va Brionlar birgalikda 1817-yilda Barselonani egallab olishga harakat qildi, ammo ispanlar hujumni muvaffaqiyatli qaytardi. Shu bilan birga, Piar va Marinyo himoyasiz Angosturani (Orinoko daryosining eng tor va chuqur qismida joylashgan shahar, keyinchalik uning nomi Syudad-Bolivar deb o‘zgartiriladi) egallab oldi, u yerda Bolivar mustaqillik harakatining oliy rahbari etib saylandi. Ko‘p o‘tmay Bolivar fitna uyushtirganlikda ayblangan Piarni ishdan bo‘shatdi va uni hibsga oldi (tarixchilar bu ayblovning asosligini hali-hamon muhokama qilmoqda).

Harbiy suddan so‘ng Piar qatl etildi, sudda Brion hakamlardan biri edi. Morilyo Karakasga qaytdi. Moralesga Venesuela sharqini nazorat qilish uchun qo‘shin berildi. Leytenant Morilyoga Xose Antonio Paes boshchiligidagi Apura qo‘zg‘olonini bostirish buyurildi. Morilyo istilosidan keyin Lanosga qaytib ketgan respublikachi Fransisko de Paula Santander Bolivar bilan uchrashdi va o‘z kuchlarini Bolivar kuchlari bilan birlashtirishga rozilik berdi. San Martin esa Janubiy Amerikaning janubida Chilini ozod qilish missiyasini yakunladi. Napoleon urushining britan faxriylari Venesuelaga kelishni boshladi va u yerda keyinchalik Britaniya legioni deb nomlanadigan qismning o‘zagini tashkil etdi (Arana, M. 2013, Bolivar, New York: Simon & Schuster, ISBN 978-1-4391-1019-5, pp. 186).

1818-yil Angosturada vatanparvarlarning Karakas va Venesuela sharqidagi Morilyoning ispan qo‘shinlari bilan jang kechdi. Bolivar o‘zining yevropalik ofitserlarining tavsiyasi bilan Venesuela markaziga hujum qilishga urindi, ammo La-Puertada mag‘lubiyatga uchradi. O‘sha paytda Jeyms Ruk Bolivar armiyasi tarkibiga mingdan ortiq yevropalik askarlarni kiritgan. Ammo Morilyo hali ham nafaqat askarlar, balki qirollikka sodiq bo‘lgan jangarilardan iborat katta qudratga ega qo‘shinga ega edi.

1819-yilda Bolivar Venesuela va Yangi Granadani o‘z ichiga olgan Buyuk Kolumbiya Respublikasi tuzilganini e’lon qildi. Venesuelaga aksariyati oddiy yollanma ishchilardan iborat yangi ko‘ngillilar kela boshladi. Ispaniya ortiq Britaniyaning ittifoqchisi bo‘lmagani sababli Britaniya hukumati o‘z zobitlarining Venesuelaga ketishini osonlashtirgani to‘g‘risida dalillar mavjud. Yevropadagi inqilobiy voqealar ortidan Bolivar harakatining tobora ommalashib borishi tufayli respublikachilar to‘lqinni qaytarishga muvaffaq bo‘ldi.

Paes Morilyo va Morales qo‘shinlarini mag‘lub etdi. Bu Bolivar va Santanderga Yangi Granadani bosib olish uchun yo‘l ochdi, Pantano de Vargas jangida ispanlar mag‘lubiyatga uchradi, unda Britaniya legioni hal qiluvchi rolni o‘ynadi (Rukning o‘zi harakatda o‘ldirildi). 1819-yil Boyaka jangida ispanlar yana mag‘lubiyatga uchradi va Yangi Granada nazoratini qo‘ldan chiqardi, endi ular faqatgina vitse-qirollikning janubiy qismini saqlab qoldi. Tez orada Paez Barinasni egallab oldi, Bolivar esa Venesuelaga bostirib kirdi.

Mustaqillikning mustahkamlanishi

Yangi Granadaning ozod qilinishi bilan respublikachilarga Morilyoning qo‘shinlariga hujum qilish uchun baza berildi. Angosturadagi Respublika Kongressi, shu jumladan, Yangi Granadadan kichik bir delegatsiya Ispaniya monarxiyasiga qarshi birlashgan front sifatida harakatlanib, Kolumbiya Respublikasi (Buyuk Kolumbiya) tarkibiga kirdi. 1821-yilda Kolumbiya armiyasi Karabobo jangida hal qiluvchi g‘alaba qozondi, shundan so‘ng qirollik qo‘lida faqat Kumana shahri qoldi, ammo ko‘p o‘tmay bu yerdagi hukumat ham quladi. Puerto-Kabelo 1823-yil oktyabrida taslim bo‘lgunga qadar qamalda bo‘ldi.

1823-yilda ispanlar Venesuelani qaytarib olish uchun qo‘shin yubordi, ammo bu qo‘shin Marakaybo ko‘li yaqinidagi jangda mag‘lubiyatga uchradi. Keyingi yillarda Venesuela kuchlari Buyuk Kolumbiya armiyasi tarkibida Yangi Granadaning (hozirgi Ekvador) janubiy qismlarini ozod qilish harakatlarini davom ettirdi. Bu missiya amalga oshirilgach, Buyuk Kolumbiya Peru va Boliviyada ispanlarga qarshi kurashlarni davom ettirdi va Janubiy Amerikani ozod qilgan Xose de San Martin kabi Chili va Argentina vatanparvarlarining harakatlariga chek qo‘ydi.

Xulosa qilib aytganda, Simon Bolivarning jasoratlari tufayli Amerikadagi bir qancha Ispaniya mustamlakalari o‘z mustaqilliklarini qo‘lga kiritdi. Bolivarning fidokorona xizmatlariga Yuqori Peru hududida tashkil etilgan mamlakat uning sharafiga Boliviya deb atalishidan yorqinroq isbot bo‘lmasa kerak.

Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.