1973-yil 17-iyul kuni Afg‘onistonda davlat to‘ntarishi amalga oshirildi. Ushbu to‘ntarish natijasida Afg‘onistondagi monarxiya rejimi tugatildi va Afg‘oniston respublika deb e’lon qilindi. “Daryo” bugungi maqolada Afg‘onistonda barqarorlikni izdan chiqargan ushbu hodisa tafsilotlari haqida so‘z yuritadi.
Tarixga nazar
Afg‘oniston haqida gap ketganda ko‘pchilik ushbu davlatda har doim hozirgidek beqaror vaziyat hukm surgan, doimiy urushlar girdobida bo‘lgan davlat sifatida qaraydi. Aslida ham shunday bo‘lganmi? Umuman Afg‘oniston tarixda qanday davlat bo‘lgan? Uning bugungi beqarorligi qachon boshlangan? Bularni bilish uchun tarixiy faktlarni izlab o‘rganish kerak bo‘ladi.
Afg‘oniston davlatiga XVIII asrda Ahmad Shoh Durroniy tomonidan asos solingan. Pashtunlardan bo‘lgan Durroniy barcha qabilalarni mustaqil Afg‘oniston davlatiga birlashtirgan. Uning chegaralari Dehliga yetib bordi. Bu Markaziy Osiyodagi turkiy bo‘lmagan ilk davlat edi.
Afg‘onistonni 1880-yildan 1978-yilgacha oltita hukmdor boshqargan bo‘lsa, ulardan beshtasi amir, bittasi prezident edi. Ular orasida faqatgina Amir Abdurahmon (1880–1901) hali taxtda ekanida o‘z ajali bilan o‘lgan bo‘lsa, qolganlari davlat to‘ntarishi oqibatida taxtdan tushirilgan. Habibulloxon, Nodir Xon va Muhammad Dovudxonlar to‘ntarishdan keyin o‘ldirilgan bo‘lsa, Omonullaxon va Muhammad Zohirshohlar surgun qilingan.
XIX asrdan boshlab mamlakat geosiyosiy manfaatlar to‘qnashgan nuqtaga aylandi. Dastlab, Buyuk Britaniya va Rossiya imperiyasi hudud uchun qiziqish bildirgan bo‘lsa, XX asrga kelib, AQSh va SSSR o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashgan nuqta bo‘lib qoldi. Bu, ayniqsa, XX asrning 50–60-yillari ancha kuchaydi. Shu yillardagi hukmdor mamlakatning so‘nggi monarxi bo‘lgan Muhammad Zohirshoh edi.
Muhammad Zohirshoh boshqaruvi
Muhammad Zohirshohning 40 yillik boshqaruv davri Zamonaviy Ag‘oniston tarixida eng barqaror va rivojlanish davri desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U taxtga 1933-yilda otasining o‘ldirilishidan keyin chiqdi. Dastlabki ta’limni Kobuldagi fransuz litseyida, keyin esa Parijda davom ettirdi. 1932–1933-yillarda Urush vaziri, 1933-yilda Ta’lim vaziri bo‘lgan. Taxtga o‘tirganidan keyin esa 1934-yilda Afg‘oniston Millatlar ligasiga a’zo bo‘ldi. 1936-yilda SSSR bilan iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risida shartnoma imzoladi. 1937-yilda esa Turkiya, Eron, Iroq kabi davlatlar bilan bir qator paktlar imzolandi.Ma’lumki, Afg‘oniston turli millat va elatlar, ijtimoiy guruhlar va qabilalardan tashkil topgan davlat. Ularning barchasini jamlaydigan maxsus majlis Loya Jirg‘a deb ataladi. Zohirshoh 1940-yilda davlatning Ikkinchi jahon urushidagi betaraflik maqomini muhokama qilish maqsadida Loya Jirg‘ani chaqirdi. Mamlakatda asosiy kuch Pashtunlar qo‘lida edi va ular qolgan barcha guruhlar ustidan nazorat qilar edi. Davlatning pashtunlashishiga qarshi 1950-yillarda hazoralar qurolli qo‘zg‘alon ko‘tardi.
Mamlakat 1946-yilda BMTga a’zo bo‘ldi. 1947-yilgi Hindiston va Pokistonning bo‘linishi, Zohirshohga Pashtuniston g‘oyasini ilgari surishga imkon berdi. U Abdurahmonxon hukmronligi davrida Afg‘onistondan tortib olingan pushtunlar yashaydigan hududlarni qaytarilishini talab qildi va 1893-yilgi Hindiston va Afg‘oniston chegaralarini belgilagan Dyurand chizig‘iga doir barcha kelishuvlarni tan olmasligini e’lon qildi. Pokiston bilan mavjud taranglik va 1950-yilgi Afg‘oniston tovarlariga qo‘yilgan blokada sababidan Zohirshoh Sovet Ittifoqiga yuzlana boshladi.
1953-yilda mamlakatda Muhammad Dovudxon bosh vazir etib tayinlandi. U amirning jiyani edi. Dovudxon, shuningdek, SSSR bilan munosabatlarda ko‘prik vazifasini ham o‘tardi. 50-yillarda Afg‘onistonga Amerika va SSSR ko‘plab investitsiyalar kirita boshladi. Mamlakat janubiga Amerika kompaniyalari kirib kelgan bo‘lsa, shimolda SSSR bir qator loyihalarda ishtirok etdi.
Shuningdek, AQSh Afg‘onistonning Pokiston bilan munosabatlarida mudofaa masalalarida ham harbiy jihatdan ko‘mak berayotgan edi. SSSR esa asosan iqtisodiy loyihalarda qatnashdi. Jumladan, suv to‘g‘onlari, elektrostansiyalar, zavodlar qurish ishlarida qatnashdi. Shu bilan birgalikda, harbiy tomondan ham o‘z rejalarini amalga oshirishga ham beparvo bo‘lmadi. Afg‘on harbiylariga asosan Sovet ofitserlari ta’lim berardi.
Zohirshoh 50-yillar oxiridan boshlab mamlakatni demokratlashtirishga bel bog‘ladi. 1959-yilda ayollarga ta’lim olish va ularga paranjida yurmaslik huquqini berdi. 1963-yilda Dovudxon bosh vazir lavozimidan ozod etildi. 1964-yilga kelib Zohirshoh yangi konstitutsiya ishlab chiqishni buyurdi va Parlament buni tasdiqladi. 1964-yil 9-sentyabrda qabul qilingan konsitutsiya Fransiyada V Respublika konstitutsiyasidan ilhomlangan edi. Konstitutsiyaga ko‘ra, so‘z va matbuot erkinligi, ayollarga ovoz berish huquqi berildi. Qirol oilasi a’zolariga hukumat ishlarida ishlash taqiqlab qo‘yildi. Mamlakat 1931-yili e’lon qilingan parlamentar monarxiyadan konstitutsiyaviy monarxiyaga o‘zgardi.
Muhammad Zohirshoh Yevropa davlatlari bo‘ylab ko‘plab safarlarga chiqdi. Bir qator nufuzli davlat rahbarlari bilan uchrashib ulardan ilhom olishga qaror qildi. Qirolning ayoli esa mamlakatda paranjisiz ko‘rinish bergan ilk ayol bo‘ldi. Mamlakatda muxolif partiyalar tashkil qildi. Jumladan, kommunistik partiya va islomiy partiyalar ham shu davrda tashkil etildi. 1963-yildan 1973-yilgacha bo‘lgan davr Afg‘oniston tarixida “demokratik o‘n yillik” yoki “oltin davr” deb nomlandi. Mamlakat turistlarning eng sevimli yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Sababi, mamlakat juda boy tarixiy obyektlarga ega edi.
Mazkur o‘zgarishlar katta shaharlar, jumladan, poytaxt Kobulda kechayotgan bo‘lsa, mamlakatning qolgan qismi – qishloq joylar hamon an’anaviy jamiyatda istiqomat qilar edi. Mazkur o‘zgarishlar ularni bir muncha shoshirib qo‘ydi. Hatto ular o‘zlarini ajratib qo‘yilgandek his qildi.
Davlat to‘natirishi
60-yillarning oxiriga kelib vaziyat og‘irlasha boshladi. Mamlakatdagi qurg‘oqchilik olib kelgan iqtisodiy qiyinchiliklar qarshisida qirolning obro‘si pasaya boshladi. Bunga qo‘shimcha ravishda yangi g‘oya – kommunizm g‘oyasi mamlakat yoshlari ongini egallay boshladi. Ko‘plab yoshlar Sovet universitetlarida tahsil olib qaytgan edi. Aynan mazkur yoshlar kommunizm g‘oyasi tashuvchilari bo‘lib qoldi.Mamlakatda teng huquqlilik, ayollar huquqlari kabi masalalar ko‘tarila boshladi. 1968-yilgi Parijda va ko‘plab boshqa shaharlarda bo‘lib o‘tgan talabalarning isyoni Afg‘oniston yoshlariga ham ta’sirini ko‘rsatdi. Mamlakat kommunistlari SSSR va Kubadagi kabi inqilob orzusida yona boshladi.
Bu haqda Fransiyaning ARTE telekanaliga bergan intervyusida Afg‘oniston kommunistlarining yetakchilaridan biri Farid Mazdak shunday deydi: “O‘sha vaqtlarda biz juda xayollarga beriluvchan edik. Mamlakat va dunyo haqida fantastik qarashlarni ilgari surishni istardik. Biz ko‘proq realist emas, balki idealist edik. Men so‘l partiya bo‘lgan Afg‘oniston Xalq Demokratik partiyasiga a’zo bo‘ldim. Mening tengdoshlarim uchun mamlakat o‘zgarishi muhim edi. Bu bizning orzumiz edi. Biz, shuningdek, diniy sohada ham o‘zgarishlar bo‘lishi istardik”.
Kommunistik g‘oya Xudoga ishonishni inkor etishi sababli, kommunizm Afg‘onistonda qattiq qarshilikka uchradi. Xalqning asosiy qismi musulmon bo‘lgan jamiyat uchun bu qabul qilib bo‘lmas g‘oya edi. Mamlakat, xususan, universitetlar yoshlari ikki lagerga bo‘linib qoldi. Universitet haqiqiy porox solingan bochka edi. Ikki tomon ham o‘z tarafdorlarini yig‘ib turli xil namoyishlar, yig‘inlar ma’ruzalar qilardi. Shu paytlarda Hizbi islom partiyasi lideri mamlakatning 1993–1994-yillardagi bosh vaziri Gulbuddin Hikmatyor musulmon qadriyatlarni himoya qilib chiqdi.
70-yillarning boshida yuz bergan qurg‘oqchilik va ochlik oqibatida minglab odamlar halok bo‘ldi. Qirolning reytingi pastga sho‘ng‘idi. Bu paytda lavozimidan ayrilgan va buni ko‘ngliga qattiq olgan sobiq bosh vazir Muhammad Dovudxon davlat to‘natirishi tayyorlay boshladi. Bu maqsadda u armiya ofitserlari va muxolifat qarashidagi qurolli kuchlar bilan hamkorlik qildi. Bu harbiylarning aksariyati Sovet Ittifoqida tahsil olgan harbiylar edi. 1973-yil 25-iyun kuni qirol Zohirshoh davolanish va dam olish maqsadida Angliyaga va Italiya safariga uchib ketdi.
Bundan foydalangan bir guruh Dovudxon boshliq harbiylar inqilob vaqti yetganini payqadi va 16-iyul kuni qirol saroyini egallab oldi. Qirol oila a’zolari, jumladan, valiahd Ahmad Shox va marshal Shoh Valilar ham hibsga olindi. Qurolli kuchlar va hukumat a’zolari o‘rtasidagi barcha aloqa kanllari va liniyalari to‘sib qo‘yildi. Shuningdek, hukumatning bosh vazir Musa Shafiq boshliq a’zolari ham hibsga olindi. Barcha hukumat binolari va strategik ahamiyatga ega obyektlar, pochta, telegraf, telefon, bank, aerodromlar ham inqilobchilar tomonidan egallab olindi (The New York Times (July 18, 1973): Afghan King Overthrown; A Republic Is Proclaimed).
17-iyul kuni erta tongda Muhammad Dovudxon Kobul radiosi orqali chiqish qilib, monarxiyaning tugatilganini va respublika e’lon qilinganini ma’lum qildi. U o‘z nutqida so‘nggi o‘n yillikda demokratiya anarxiyaga, konstitutsion monarxiya esa mustabid tuzumga aylanganini qayd etdi. Boshqaruv to‘liq izdan chiqib, mamlakat iqtisodiy jihatdan inqirozga yuz tutganini aytdi. “Tizim va davlat apparati shunchalik parchalanib ketdiki, ular endi biron-bir islohotga ahamiyat qilmay qo‘yishdi... Barcha vatanparvarlar, ayniqsa, Afg‘onistonning vatanparvar armiyasi bu chirigan tizimni to‘xtatishga va mamlakatni baxtsizlik tubidan olib chiqishga qaror qilishdi” (President and Prime Minister M.Daoud’s Speeches of July 17 and August 23, 1973. — Kabul: Government Printing Press, 1973. — P.1-3.).
Shunday qilib, 1747-yilda tashkil topgan Afg‘onistondagi monarxiya tugadi va Respublika tuzumi o‘rnatildi. Bu paytda Italiyada bo‘lgan qirol Zohirshoh qon to‘kilishini istamay, taxtdan voz kechganini e’lon qildi.
Inqilobdan keyin
Muhammad Dovudxon respublikaning birinchi prezidenti bo‘ldi. Uning hukmronligi davrida kommunistlar hukumat tepasiga keldi. Afg‘on kommunistlarining orqasida esa Moskva turdi. Afg‘on armiyasi Sovet harbiy qurollari bilan qurollantirildi. Davlat to‘ntarishining guvohi bo‘lgan Kobul yuqori doiralaridan chiqqan jurnalist Zuhra Yusuf inqilobning ilk kunlari haqida shunday hikoya qiladi: “Davlat to‘ntarishining ertasi kuni odamlar xursand edi. Ular yangi prezident bilan hammasi yaxshi bo‘lib ketishi, mamlakat rivojlanishi, barchasi boshqacha bo‘lishi haqida suhbatlashishardi”.Dovudxon islohotlar o‘tkazishga va’da berdi. Katta yer egaligi tugatilib, yerlar dehqonlarga bo‘lib berilishi e’lon qilindi. Mamlakatdagi o‘zgarishlarni ko‘rsatish maqsadida ilk filmlar ishlandi. Dovuxon tez orada avtoritar rahbarga aylandi. Musulmon qatlamga nisbatan qo‘rquv va paranoya uni barcha dindorlarni tazyiq ostiga olishga undadi. Chunki diniy qatlam uning ba’zi bir islohotlari va kommunistlar bilan aloqasidan norozi edi. Ko‘plab dindorlar qamoqqa olindi, qamoqqa tushishni istamaganlar esa Pokiston va Eronga qarab qochdi.
Dovudxon Moskvadan buyruq olishni istamasligi ortidan va berilgan va’dalar bajarilmagani tufayli 1978-yilda davlat to‘ntarishi oqibatida ag‘darib tashlandi va o‘ldirildi. Mamlakat prezidenti etib Nur Muhammad Taraqiy saylandi. U ham mamlakatda dindorlarga qarshi tazyiqni kuchaytirib yubordi. Islohotlar xalq hazm qila olmaydigan darajada tezlashib ketdi. Afg‘oniston olov ichra ketib borardi. Mamlakatda kommunistlar va dindorlar to‘qnashuvi muqarrar bo‘lib qoldi. Bunisi endi boshqa mavzu.
Jahongir Ostonov tayyorladi.
Izoh (0)