1973 йил 17 июль куни Афғонистонда давлат тўнтариши амалга оширилди. Ушбу тўнтариш натижасида Афғонистондаги монархия режими тугатилди ва Афғонистон республика деб эълон қилинди. «Дарё» бугунги мақолада Афғонистонда барқарорликни издан чиқарган ушбу ҳодиса тафсилотлари ҳақида сўз юритади.
Тарихга назар
Афғонистон ҳақида гап кетганда кўпчилик ушбу давлатда ҳар доим ҳозиргидек беқарор вазият ҳукм сурган, доимий урушлар гирдобида бўлган давлат сифатида қарайди. Аслида ҳам шундай бўлганми? Умуман Афғонистон тарихда қандай давлат бўлган? Унинг бугунги беқарорлиги қачон бошланган? Буларни билиш учун тарихий фактларни излаб ўрганиш керак бўлади.
Афғонистон давлатига XVIII асрда Аҳмад Шоҳ Дурроний томонидан асос солинган. Паштунлардан бўлган Дурроний барча қабилаларни мустақил Афғонистон давлатига бирлаштирган. Унинг чегаралари Деҳлига етиб борди. Бу Марказий Осиёдаги туркий бўлмаган илк давлат эди.
Афғонистонни 1880 йилдан 1978 йилгача олтита ҳукмдор бошқарган бўлса, улардан бештаси амир, биттаси президент эди. Улар орасида фақатгина Амир Абдураҳмон (1880–1901) ҳали тахтда эканида ўз ажали билан ўлган бўлса, қолганлари давлат тўнтариши оқибатида тахтдан туширилган. Ҳабибуллохон, Нодир Хон ва Муҳаммад Довудхонлар тўнтаришдан кейин ўлдирилган бўлса, Омонуллахон ва Муҳаммад Зоҳиршоҳлар сургун қилинган.
XIX асрдан бошлаб мамлакат геосиёсий манфаатлар тўқнашган нуқтага айланди. Дастлаб, Буюк Британия ва Россия империяси ҳудуд учун қизиқиш билдирган бўлса, ХХ асрга келиб, АҚШ ва СССР ўртасидаги манфаатлар тўқнашган нуқта бўлиб қолди. Бу, айниқса, ХХ асрнинг 50–60 йиллари анча кучайди. Шу йиллардаги ҳукмдор мамлакатнинг сўнгги монархи бўлган Муҳаммад Зоҳиршоҳ эди.
Муҳаммад Зоҳиршоҳ бошқаруви
Муҳаммад Зоҳиршоҳнинг 40 йиллик бошқарув даври Замонавий Ағонистон тарихида энг барқарор ва ривожланиш даври десак муболаға бўлмайди. У тахтга 1933 йилда отасининг ўлдирилишидан кейин чиқди. Дастлабки таълимни Кобулдаги француз лицейида, кейин эса Парижда давом эттирди. 1932–1933 йилларда Уруш вазири, 1933 йилда Таълим вазири бўлган. Тахтга ўтирганидан кейин эса 1934 йилда Афғонистон Миллатлар лигасига аъзо бўлди. 1936 йилда СССР билан иқтисодий ҳамкорлик тўғрисида шартнома имзолади. 1937 йилда эса Туркия, Эрон, Ироқ каби давлатлар билан бир қатор пактлар имзоланди.Маълумки, Афғонистон турли миллат ва элатлар, ижтимоий гуруҳлар ва қабилалардан ташкил топган давлат. Уларнинг барчасини жамлайдиган махсус мажлис Лоя Жирға деб аталади. Зоҳиршоҳ 1940 йилда давлатнинг Иккинчи жаҳон урушидаги бетарафлик мақомини муҳокама қилиш мақсадида Лоя Жирғани чақирди. Мамлакатда асосий куч Паштунлар қўлида эди ва улар қолган барча гуруҳлар устидан назорат қилар эди. Давлатнинг паштунлашишига қарши 1950 йилларда ҳазоралар қуролли қўзғалон кўтарди.
Мамлакат 1946 йилда БМТга аъзо бўлди. 1947 йилги Ҳиндистон ва Покистоннинг бўлиниши, Зоҳиршоҳга Паштунистон ғоясини илгари суришга имкон берди. У Абдураҳмонхон ҳукмронлиги даврида Афғонистондан тортиб олинган пуштунлар яшайдиган ҳудудларни қайтарилишини талаб қилди ва 1893 йилги Ҳиндистон ва Афғонистон чегараларини белгилаган Дюранд чизиғига доир барча келишувларни тан олмаслигини эълон қилди. Покистон билан мавжуд таранглик ва 1950 йилги Афғонистон товарларига қўйилган блокада сабабидан Зоҳиршоҳ Совет Иттифоқига юзлана бошлади.
1953 йилда мамлакатда Муҳаммад Довудхон бош вазир этиб тайинланди. У амирнинг жияни эди. Довудхон, шунингдек, СССР билан муносабатларда кўприк вазифасини ҳам ўтарди. 50 йилларда Афғонистонга Америка ва СССР кўплаб инвестициялар кирита бошлади. Мамлакат жанубига Америка компаниялари кириб келган бўлса, шимолда СССР бир қатор лойиҳаларда иштирок этди.
Шунингдек, АҚШ Афғонистоннинг Покистон билан муносабатларида мудофаа масалаларида ҳам ҳарбий жиҳатдан кўмак бераётган эди. СССР эса асосан иқтисодий лойиҳаларда қатнашди. Жумладан, сув тўғонлари, электростанциялар, заводлар қуриш ишларида қатнашди. Шу билан биргаликда, ҳарбий томондан ҳам ўз режаларини амалга оширишга ҳам бепарво бўлмади. Афғон ҳарбийларига асосан Совет офицерлари таълим берарди.
Зоҳиршоҳ 50 йиллар охиридан бошлаб мамлакатни демократлаштиришга бел боғлади. 1959 йилда аёлларга таълим олиш ва уларга паранжида юрмаслик ҳуқуқини берди. 1963 йилда Довудхон бош вазир лавозимидан озод этилди. 1964 йилга келиб Зоҳиршоҳ янги конституция ишлаб чиқишни буюрди ва Парламент буни тасдиқлади. 1964 йил 9-сентябрда қабул қилинган конситуция Францияда V Республика конституциясидан илҳомланган эди. Конституцияга кўра, сўз ва матбуот эркинлиги, аёлларга овоз бериш ҳуқуқи берилди. Қирол оиласи аъзоларига ҳукумат ишларида ишлаш тақиқлаб қўйилди. Мамлакат 1931 йили эълон қилинган парламентар монархиядан конституциявий монархияга ўзгарди.
Муҳаммад Зоҳиршоҳ Европа давлатлари бўйлаб кўплаб сафарларга чиқди. Бир қатор нуфузли давлат раҳбарлари билан учрашиб улардан илҳом олишга қарор қилди. Қиролнинг аёли эса мамлакатда паранжисиз кўриниш берган илк аёл бўлди. Мамлакатда мухолиф партиялар ташкил қилди. Жумладан, коммунистик партия ва исломий партиялар ҳам шу даврда ташкил этилди. 1963 йилдан 1973 йилгача бўлган давр Афғонистон тарихида «демократик ўн йиллик» ёки «олтин давр» деб номланди. Мамлакат туристларнинг энг севимли йўналишларидан бирига айланди. Сабаби, мамлакат жуда бой тарихий объектларга эга эди.
Мазкур ўзгаришлар катта шаҳарлар, жумладан, пойтахт Кобулда кечаётган бўлса, мамлакатнинг қолган қисми – қишлоқ жойлар ҳамон анъанавий жамиятда истиқомат қилар эди. Мазкур ўзгаришлар уларни бир мунча шошириб қўйди. Ҳатто улар ўзларини ажратиб қўйилгандек ҳис қилди.
Давлат тўнатириши
60 йилларнинг охирига келиб вазият оғирлаша бошлади. Мамлакатдаги қурғоқчилик олиб келган иқтисодий қийинчиликлар қаршисида қиролнинг обрўси пасая бошлади. Бунга қўшимча равишда янги ғоя – коммунизм ғояси мамлакат ёшлари онгини эгаллай бошлади. Кўплаб ёшлар Совет университетларида таҳсил олиб қайтган эди. Айнан мазкур ёшлар коммунизм ғояси ташувчилари бўлиб қолди.Мамлакатда тенг ҳуқуқлилик, аёллар ҳуқуқлари каби масалалар кўтарила бошлади. 1968 йилги Парижда ва кўплаб бошқа шаҳарларда бўлиб ўтган талабаларнинг исёни Афғонистон ёшларига ҳам таъсирини кўрсатди. Мамлакат коммунистлари СССР ва Кубадаги каби инқилоб орзусида ёна бошлади.
Бу ҳақда Франциянинг ARTE телеканалига берган интервьюсида Афғонистон коммунистларининг етакчиларидан бири Фарид Mazdaк шундай дейди: «Ўша вақтларда биз жуда хаёлларга берилувчан эдик. Мамлакат ва дунё ҳақида фантастик қарашларни илгари суришни истардик. Биз кўпроқ реалист эмас, балки идеалист эдик. Мен сўл партия бўлган Афғонистон Халқ Демократик партиясига аъзо бўлдим. Менинг тенгдошларим учун мамлакат ўзгариши муҳим эди. Бу бизнинг орзумиз эди. Биз, шунингдек, диний соҳада ҳам ўзгаришлар бўлиши истардик».
Коммунистик ғоя Худога ишонишни инкор этиши сабабли, коммунизм Афғонистонда қаттиқ қаршиликка учради. Халқнинг асосий қисми мусулмон бўлган жамият учун бу қабул қилиб бўлмас ғоя эди. Мамлакат, хусусан, университетлар ёшлари икки лагерга бўлиниб қолди. Университет ҳақиқий порох солинган бочка эди. Икки томон ҳам ўз тарафдорларини йиғиб турли хил намойишлар, йиғинлар маърузалар қиларди. Шу пайтларда Ҳизби ислом партияси лидери мамлакатнинг 1993–1994 йиллардаги бош вазири Гулбуддин Ҳикматёр мусулмон қадриятларни ҳимоя қилиб чиқди.
70 йилларнинг бошида юз берган қурғоқчилик ва очлик оқибатида минглаб одамлар ҳалок бўлди. Қиролнинг рейтинги пастга шўнғиди. Бу пайтда лавозимидан айрилган ва буни кўнглига қаттиқ олган собиқ бош вазир Муҳаммад Довудхон давлат тўнатириши тайёрлай бошлади. Бу мақсадда у армия офицерлари ва мухолифат қарашидаги қуролли кучлар билан ҳамкорлик қилди. Бу ҳарбийларнинг аксарияти Совет Иттифоқида таҳсил олган ҳарбийлар эди. 1973 йил 25 июнь куни қирол Зоҳиршоҳ даволаниш ва дам олиш мақсадида Англияга ва Италия сафарига учиб кетди.
Бундан фойдаланган бир гуруҳ Довудхон бошлиқ ҳарбийлар инқилоб вақти етганини пайқади ва 16 июль куни қирол саройини эгаллаб олди. Қирол оила аъзолари, жумладан, валиаҳд Аҳмад Шох ва маршал Шоҳ Валилар ҳам ҳибсга олинди. Қуролли кучлар ва ҳукумат аъзолари ўртасидаги барча алоқа канллари ва линиялари тўсиб қўйилди. Шунингдек, ҳукуматнинг бош вазир Муса Шафиқ бошлиқ аъзолари ҳам ҳибсга олинди. Барча ҳукумат бинолари ва стратегик аҳамиятга эга объектлар, почта, телеграф, телефон, банк, аэродромлар ҳам инқилобчилар томонидан эгаллаб олинди (The New York Times ((July 18, 1973): Afghan King Overthrown; A Republic Is Proclaimed).
17 июль куни эрта тонгда Муҳаммад Довудхон Кобул радиоси орқали чиқиш қилиб, монархиянинг тугатилганини ва республика эълон қилинганини маълум қилди. У ўз нутқида сўнгги ўн йилликда демократия анархияга, конституцион монархия эса мустабид тузумга айланганини қайд этди. Бошқарув тўлиқ издан чиқиб, мамлакат иқтисодий жиҳатдан инқирозга юз тутганини айтди. «Тизим ва давлат аппарати шунчалик парчаланиб кетдики, улар энди бирон-бир ислоҳотга аҳамият қилмай қўйишди... Барча ватанпарварлар, айниқса, Афғонистоннинг ватанпарвар армияси бу чириган тизимни тўхтатишга ва мамлакатни бахтсизлик тубидан олиб чиқишга қарор қилишди» (President and Prime Minister M.Daoud’s Speeches of July 17 and August 23, 1973. — Kabul: Government Printing Press, 1973. — P.1-3.).
Шундай қилиб, 1747 йилда ташкил топган Афғонистондаги монархия тугади ва Республика тузуми ўрнатилди. Бу пайтда Италияда бўлган қирол Зоҳиршоҳ қон тўкилишини истамай, тахтдан воз кечганини эълон қилди.
Инқилобдан кейин
Муҳаммад Довудхон республиканинг биринчи президенти бўлди. Унинг ҳукмронлиги даврида коммунистлар ҳукумат тепасига келди. Афғон коммунистларининг орқасида эса Москва турди. Афғон армияси Совет ҳарбий қуроллари билан қуроллантирилди. Давлат тўнтаришининг гувоҳи бўлган Кобул юқори доираларидан чиққан журналист Зуҳра Юсуф инқилобнинг илк кунлари ҳақида шундай ҳикоя қилади: «Давлат тўнтаришининг эртаси куни одамлар хурсанд эди. Улар янги президент билан ҳаммаси яхши бўлиб кетиши, мамлакат ривожланиши, барчаси бошқача бўлиши ҳақида суҳбатлашишарди».Довудхон ислоҳотлар ўтказишга ваъда берди. Катта ер эгалиги тугатилиб, ерлар деҳқонларга бўлиб берилиши эълон қилинди. Мамлакатдаги ўзгаришларни кўрсатиш мақсадида илк фильмлар ишланди. Довухон тез орада авторитар раҳбарга айланди. Мусулмон қатламга нисбатан қўрқув ва параноя уни барча диндорларни тазйиқ остига олишга ундади. Чунки диний қатлам унинг баъзи бир ислоҳотлари ва коммунистлар билан алоқасидан норози эди. Кўплаб диндорлар қамоққа олинди, қамоққа тушишни истамаганлар эса Покистон ва Эронга қараб қочди.
Довудхон Москвадан буйруқ олишни истамаслиги ортидан ва берилган ваъдалар бажарилмагани туфайли 1978 йилда давлат тўнтариши оқибатида ағдариб ташланди ва ўлдирилди. Мамлакат президенти этиб Нур Муҳаммад Тарақий сайланди. У ҳам мамлакатда диндорларга қарши тазйиқни кучайтириб юборди. Ислоҳотлар халқ ҳазм қила олмайдиган даражада тезлашиб кетди. Афғонистон олов ичра кетиб борарди. Мамлакатда коммунистлар ва диндорлар тўқнашуви муқаррар бўлиб қолди. Буниси энди бошқа мавзу.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)