Davriy jadvalga razm solsangiz, aktinoidlar qatorida 92-raqamli element – urandan keyin bir talay sun’iy radioaktiv elementlar mavjudligini ko‘rasiz. Bugun ana shunday elementlardan biri – nobeliy kimyoviy elementi ochilgan kun.
Aslida, tabiatda mavjud kimyoviy elementlar qatori shu joyda, ya’ni uran bilan tugaydi. Uran o‘zi ham radioaktiv element bo‘lib, yadroviy parchalanish reaksiyalari uchun asosiy element-baza, xomashyo hisoblanadi. Davriy jadvalda urandan keyin keladigan elementlar esa transuran elementlar deyiladi va yuqorida ham aytganimizdek, ularning barchasi sun’iy olingan bo‘lib, qolaversa, hammasi radioaktivdir.
Hozirda urandan keyingi elementlardan yana 26-tasi kashf qilingan bo‘lib, zamonaviy ko‘rinishidagi Mendeleyev jadvalida 118-raqamli katakchagacha bo‘lgan o‘rinlar to‘lgan. Hozircha davriy jadvalda oxirgi katakni to‘ldirib turgan element rus kimyogari Oganesyan sharafiga oganesson deb nomlangan va Og formulasi bilan belgilangan.
Bugun 9-iyul, shu singari, o‘zi tabiatda mavjud bo‘lmagan transuran radioaktiv kimyoviy elementlardan biri – nobeliy kashf qilingan sana. Nomidan ham yaqqol ko‘rinib turibdiki, u o‘sha mashhur ilmiy mukofot ta’sischisi, shved kimyogari Alfred Nobel sharafiga qo‘yilgan. Kimyoviy formulasi No bo‘lgan bu element davriy jadvalda 102-joyni egallagan.
102-raqamli elementning sintez qilingani haqidagi dastlabki xabar 1957-yilda Stokgolmdan tarqalgan edi. (Element nomini Nobel sharafiga qo‘yilishiga asosiy sabab ham shu aslida). Keyinchalik, Stokgolm guruhining natijalari yanglish ekani ma’lum bo‘ldi. Mazkur elementning haqiqatan ham sintez qilinishi esa 1966-yilda Dubnada, kimyogar olim Flerov boshchiligidagi ilmiy guruh tomonidan amalga oshirildi. Aslida, haqiqatan ham nobeliy sintez qilinganining ilk isboti laboratoriyadagi 1963-yilning 9-iyulida o‘tkazilgan tajribalarda olingan bo‘lgan. Shu sababli ham 9-iyul nobeliy kashf etilgan sana sifatida qayd etiladi.
Flerov ilmiy guruhi 102-elementni Frederik Jolio-Kyuri sharafiga joliotiy deb atashni taklif qilgan edi. Shuningdek, yana bir taklifga ko‘ra uni fleroviy deb ham nomlash ko‘zda tutilgan edi (Flerov keyinchalik davriy jadvalda o‘z nomidagi elementga ega bo‘ldi). Taxminan o‘sha paytning o‘zida sovet olimlari bilan deyarli bir xil uslubda ish olib borgan AQShning Berkli universiteti kimyogarlari ham 102-raqamli elementni olishga muvaffaq bo‘lgan. AQSh olimlari ham kashfiyot haqidagi o‘z maqolalarida elementga nisbatan nobeliy nomini qo‘llab kelgan.
Natijada, dastlabki yillarda bu borada yakdillikka kelinmadi va savol ochiq qolib ketdi. Keyingi bir necha o‘n yillar ichida nashr etilgan kimyo darsliklari va ayniqsa davriy jadvallarda 102-elementning turli nomlar bilan keltirilgan talqinlari paydo bo‘ldi. Bu esa kimyo singari aniq fan uchun nobop narsa bo‘lib, ayniqsa, o‘quvchi-talabalarda chalkash tushunchalarni keltirib chiqara boshladi.
Umuman olganda, transuran elementlarning nomlanishi borasidagi bahs-munozaralar ancha yillar davom etgan. 102-dan tortib 109-raqamligacha bo‘lgan kimyoviy elementlarning nomlari faqat 1997-yilda, xalqaro amaliy va nazariy kimyo ittifoqi (IUPAC)ning maxsus qat’iy qaror qabul qilingunicha davom etgan. 102-elementga nom berish bo‘yicha huquq uning birinchi kashfiyotchisi bo‘lgan Dubna olimlariga berilganiga qaramay, 1997-yilning 30-avgustida bu elementga nobeliy nomi rasman biriktirildi.
Nobeliyni Dubnada maxsus tezlatkich uskunada, U-300 deb nomlangan siklotronda qo‘rg‘oshin, uran yoki boshqa transuran elementlarni kislorod, neon yoki uglerod ionlari bilan bombardimon qilish usulidan foydalanib sintez qilingan. Berklida ham xuddi shunga o‘xshash siklotron – HILAC (Heavy Ion Linear Accelerator) qo‘llangan. Germaniyaning Darmshtadt shahridagi Gelmgolts nomli og‘ir ionlar laboratoriyasida ham UNILAC (Universal Linear Accelerator) nomli siklotron 1975-yildan ishga tushirilgan bo‘lib, unda ham 102-elemnent izotoplari olingan.
Hozirda nobeliy elementining massa soni 248 dan 264 gacha bo‘lgan 16 xil izotopi ma’lum bo‘lib, ularning birortasi barqaror emas. Eng uzoq yashaydigan nobeliy izotopining yarim yemirilish davri 58 daqiqani tashkil qiladi (shu muddat ichida nobeliy parchalanib ketadi). Shu sababli ham bu elementning biror tayinli amaliy qo‘llash sohasini aytish mushkul. Odatda, u yuqorida nomi eslab o‘tilgan yirik ilmiy kimyo laboratoriyalarida boshqa radioaktiv elementlarni olish jarayonida qo‘llanadi xolos. Ushbu elementning kimyoviy va fizik xossalari ham juda kam o‘rganilgan.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)