Даврий жадвалга разм солсангиз, актиноидлар қаторида 92-рақамли элемент – урандан кейин бир талай сунъий радиоактив элементлар мавжудлигини кўрасиз. Бугун ана шундай элементлардан бири – нобелий кимёвий элементи очилган кун.
Аслида, табиатда мавжуд кимёвий элементлар қатори шу жойда, яъни уран билан тугайди. Уран ўзи ҳам радиоактив элемент бўлиб, ядровий парчаланиш реакциялари учун асосий элемент-база, хом ашё ҳисобланади. Даврий жадвалда урандан кейин келадиган элементлар эса трансуран элементлар дейилади ва юқорида ҳам айтганимиздек, уларнинг барчаси сунъий олинган бўлиб, қолаверса, ҳаммаси радиоактивдир.
Ҳозирда урандан кейинги элементлардан яна 26-таси кашф қилинган бўлиб, замонавий кўринишидаги Менделеев жадвалида 118-рақамли катакчагача бўлган ўринлар тўлган. Ҳозирча даврий жадвалда охирги катакни тўлдириб турган элемент рус кимёгари Оганесян шарафига оганессон деб номланган ва Ог формуласи билан белгиланган.
Бугун 9 июль, шу сингари, ўзи табиатда мавжуд бўлмаган трансуран радиоактив кимёвий элементлардан бири – нобелий кашф қилинган сана. Номидан ҳам яққол кўриниб турибдики, у ўша машҳур илмий мукофот таъсисчиси, швед кимёгари Альфред Нобел шарафига қўйилган. Кимёвий формуласи No бўлган бу элемент даврий жадвалда 102-жойни эгаллаган.
102-рақамли элементнинг синтез қилингани ҳақидаги дастлабки хабар 1957 йилда Стокгольмдан тарқалган эди. (Элемент номини Нобел шарафига қўйилишига асосий сабаб ҳам шу аслида). Кейинчалик, Стокгольм гуруҳининг натижалари янглиш экани маълум бўлди. Мазкур элементнинг ҳақиқатан ҳам синтез қилиниши эса 1966 йилда Дубнада, кимёгар олим Флеров бошчилигидаги илмий гуруҳ томонидан амалга оширилди. Аслида, ҳақиқатан ҳам нобелий синтез қилинганининг илк исботи лабораториядаги 1963 йилнинг 9 июлида ўтказилган тажрибаларда олинган бўлган. Шу сабабли ҳам 9 июль нобелий кашф этилган сана сифатида қайд этилади.
Флеров илмий гуруҳи 102-элементни Фредерик Жолио-Кюри шарафига joliotiy деб аташни таклиф қилган эди. Шунингдек, яна бир таклифга кўра уни fleroviy деб ҳам номлаш кўзда тутилган эди (Флеров кейинчалик даврий жадвалда ўз номидаги элементга эга бўлди). Тахминан ўша пайтнинг ўзида совет олимлари билан деярли бир хил услубда иш олиб борган АҚШнинг Беркли университети кимёгарлари ҳам 102-рақамли элементни олишга муваффақ бўлган. АҚШ олимлари ҳам кашфиёт ҳақидаги ўз мақолаларида элементга нисбатан нобелий номини қўллаб келган.
Натижада, дастлабки йилларда бу борада якдилликка келинмади ва савол очиқ қолиб кетди. Кейинги бир неча ўн йиллар ичида нашр этилган кимё дарсликлари ва айниқса даврий жадвалларда 102-элементнинг турли номлар билан келтирилган талқинлари пайдо бўлди. Бу эса кимё сингари аниқ фан учун нобоп нарса бўлиб, айниқса, ўқувчи-талабаларда чалкаш тушунчаларни келтириб чиқара бошлади.
Умуман олганда, трансуран элементларнинг номланиши борасидаги баҳс-мунозаралар анча йиллар давом этган. 102-дан тортиб 109-рақамлигача бўлган кимёвий элементларнинг номлари фақат 1997 йилда, халқаро амалий ва назарий кимё иттифоқи (IUPAC)нинг махсус қатъий қарор қабул қилингунича давом этган. 102-элементга ном бериш бўйича ҳуқуқ унинг биринчи кашфиётчиси бўлган Дубна олимларига берилганига қарамай, 1997 йилнинг 30 августида бу элементга нобелий номи расман бириктирилди.
Нобелийни Дубнада махсус тезлаткич ускунада, U-300 деб номланган циклотронда қўрғошин, уран ёки бошқа трансуран элементларни кислород, неон ёки углерод ионлари билан бомбардимон қилиш усулидан фойдаланиб синтез қилинган. Берклида ҳам худди шунга ўхшаш циклотрон – HILAC (Heavy Ion Linear Accelerator) қўлланган. Германиянинг Дармштадт шаҳридаги Гелмголц номли оғир ионлар лабораториясида ҳам UNILAC (Universal Linear Accelerator) номли циклотрон 1975 йилдан ишга туширилган бўлиб, унда ҳам 102-элемнент изотоплари олинган.
Ҳозирда нобелий элементининг масса сони 248 дан 264 гача бўлган 16 хил изотопи маълум бўлиб, уларнинг бирортаси барқарор эмас. Энг узоқ яшайдиган нобелий изотопининг ярим емирилиш даври 58 дақиқани ташкил қилади (шу муддат ичида нобелий парчаланиб кетади). Шу сабабли ҳам бу элементнинг бирор тайинли амалий қўллаш соҳасини айтиш мушкул. Одатда, у юқорида номи эслаб ўтилган йирик илмий кимё лабораторияларида бошқа радиоактив элементларни олиш жараёнида қўлланади холос. Ушбу элементнинг кимёвий ва физик хоссалари ҳам жуда кам ўрганилган.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)