AQSh dollari dunyodagi eng mashhur valyutadir. Soya ostidagi iqtisodiyotni xush ko‘radigan yirik bines vakillaridan tortib to ko‘cha-ko‘yda “dollar oshibdi” deya vaj ko‘rsatadigan pistafurushlar orasida ma’lum va mashhur bo‘lgan, xalqaro moliyaviy hisob-kitoblarning asosiy qiymatini belgilaydigan AQSh dollarining tarixi, dollar atrofidagi qiziqarli va ba’zan noxush voqealar haqida hikoya qilamiz.
Dollarning paydo bo‘lish tarixi
AQSh dollarining paydo bo‘lishi Yevropa tarixi bilan chambarchas bog‘liq. XVI asr boshlarida Rim katolik cherkovining Bogemiya hududida avliyo Ioaxim tasviri tushirilgan tanga zarb qilinadi. Mazkur tanga xalq orasida “ioaxim taleri” nomi bilan el og‘ziga tushadi. Vaqt o‘tishi bilan xalq tangani sodda qilib “taler” deb atay boshlaydi. Ispaniyada “dalero”, Niderlandiyada “daldre”, Germaniyada “taler” deb nomlangan pul birligining nomi sifatida ishlatila boshlanadi.
AQSh tarixida dastlabki dollarning zarb qilinishi 1775-yilga borib taqaladi. AQSh tarixida ilk qog‘oz pullar kontinentalchilarning mustaqillik urushidagi xarajatlarini qoplash uchun bosib chiqariladi. Mazkur banknotalar soliq tushumlarining ehtimoliy miqdori bilan belgilanar, shu boisdan ular qisqa vaqt ichida qadrsizlanar hamda u banknotalarni soxtalashtirish nihoyatda oson edi.
1781-yilda Kontinental Kongres a’zolari Filadelfiyada to‘planadi va shu majlisda Shimoliy Amerika banki nizomi tasdiqlanadi. Mazkur bank AQShning mustaqillik uchun kurashida eng asosiy moliyaviy vazifalarni bajarish vakolatiga ega bo‘ladi. 1785-yil 6-iyul sanasida dollar mamlakatning asosiy pul birligi deb e’lon qilinadi. Mazkur voqeagacha AQShdagi turli zarbxonalar ispan, ingliz va fransuz pul birliklarini zarb qilish ishlari bilan mashg‘ul edi.
$ belgisining paydo bo‘lishi
Dollar belgisining paydo bo‘lishi haqida ham bir qator rasmiy va norasmiy ma’lumotlar tarqalgan. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi biz bilgan $ belgisini kelib chiqishi irland bo‘lgan savdogar va plantator Oliver Pollok nomi bilan bog‘liq (Arthur Nusbaum A history of the dollar). Pollok AQShning mustaqillik uchun urushi davrida amerikalik vatanparvarlar armiyasining asosiy ta’minotchisi sifatida buxgalteriya hisob-kitoblariga berilgan yordamning miqdorini yozishda “$” belgisidan foydalanadi.
Pollok o‘zining xarajatlarini amerikalik kongresmen Robert Morrisga taqdim qiladi va kongresmen mazkur belgini ishlatgan ilk amerikalik rasmiy sifatida tarixda qoladi. “$” belgisidagi ikki tayoqcha dollarga ispan pul birligi bo‘lmish pesoda tasvirlangan Gibraltardagi ikki ustunni ifodalagan. Keyinchalik amerikaliklar mazkur ikki tayoqchani bir tayoqchaga aylantirgan.
Boshqa tarixiy manbalarga ko‘ra, “S” belgisidagi ikki tayoqcha AQShning qisqartmasi (US) dan kelib chiqqan deyiladi va bunda S harfi ustiga U harfi tushiraladi va U harfining pastki qismi olib tashlanadi deyishadi.
Nemis manbalariga ko‘ra, dollar belgisining kelib chiqishi Iso alayhissalomga borib taqaladi. Talerning old tomonida xochga mixlangan Iso payg‘ambar, tanga ortida esa xochni o‘rab olayotgan ilon aks ettirilgan. Keyinchalik bu ilon gravyurasi “$” belgisiga aylangan deyiladi. Boshqa bir manbalarda esa dollar belgisining kelib chiqishi shox Sulaymon ibodatxonasi bilan bog‘liq. “S” belgisi shox Sulaymonning ismi va uning ikki ustunidan kelib chiqqanligi aytiladi. AQShning asoschilarining aksari masonlar bo‘lganligi inobatga olinsa, bu ham haqiqat sifatida talqin etiladi.
AQSh dollari evolyutsiyasi
1792-yilda AQShning Filadelfiya shahrida mamlakatdagi birinchi zarbxona tashkil etiladi. 1793-yildan mazkur zarbxona AQShning dastlabki dollarlarini zarb qila boshlaydi, albatta, bu pullar hali biz bilgan dollardan ancha farq qiluvchi pul tangalar edi. Yana farq qiluvchi jihati, bu tanga dollarlarda AQSh prezidentlarining tasvirlari tushirilmagandi. AQShni asos qilgan millat otalari yangi mamlakatning pullarida monarxiyani eslatuvchi monarxlarning qiyofalari aks etishini istashmagandi. Dastlabki tangalarda Ozodlikning shaxs sifatida majozlantirilgan timsoli, boshqa tarafida esa burgut timsoli gavdalantirilgan edi.
Oradan 30 yilcha vaqt o‘tib, 1836 yilda AQSh dollari tangalari qiyofasi o‘zgartiriladi. Endilikda tangalarda o‘tirgan holatda aks ettirilgan Ozodlikning timsoli tasviri tushirila boshlaydi. 1849-yildan boshlab Kaliforniya oltin jazavasi boshlangandan keyin har ikki tarafida parvoz qilayotgan burgut tasviri bor 20 dollarlik tangalar zarb qilinadi.
Amerika qog‘oz “baks”lari. “Baks” inglizcha “buck” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, bu so‘z oq tanlilar va hindular o‘rtasidagi oldi-sotdi, asosan, kiyik terisi asosida yo‘lga qo‘yilgandi. Hindu oq tanlilarga o‘z mahsulotlarini tuz, qurol, “olovli suv”, o‘q-doriga almashtirib olgani kelardi. Oq tanlilar esa hinduga biror-bir narsa uch baks, ya’ni uchta kiyik terisi turishini aytardi.
Yana boshqa manbalarda “baks” atamasining kelib chiqishi fuqarolar urushi davri va undan keyin zarb qilingan qog‘oz pullarning orqa fonidagi zangori rang bilan bog‘liqligi aytiladi. Natijada xalq orasida “Greenbacks” degan nom oladi va davr o‘tishi bilan qisqartirilib, “backs” deb atala boshlanadi.
Fuqarolar urushi yoqasiga kelib qolgan ittifoqchilar hukumati bankrotlik xavfi ostida qoladi. Shunda Kongress Fuqarolik urushi bilan bog‘liq xarajatlarni moliyalash maqsadida moliya vazirligiga qog‘oz pullarni zarb qilishni topshiradi. Shunday qilib AQSh tarixidagi ilk qog‘oz pullar muomalaga kiritiladi.
1862-yilda muomalaga kiritilgan 1 AQSh dollarida moliya vaziri Salmon P.Chezning portreti tasviri tushiriladi. Shu bilan birgalikda prezident Aleksandr tasviri tushirilgan 2 va 5 dollarlik nominallar, Avraam Linkoln tasviri ishlangan 10 dollarlik nominal, ayol qiyofasida tasvirlangan Ozodlik ramzi tushirilgan 20 dollarlik nominal bilan birgalikda general Uinfild Skott tasviri tushirilgan 50 va 100 dollarlik nominallar ham muomalaga kiritiladi. Bundan tashqari, o‘sha kezlarda 500 va 1000 dollarlik nominallar ham zarb qilinadi.
Fuqarolik urushlaridan so‘ng mamlakat moliya vazirligi dollarni isloh qila boshladi. 1865-yilda Moliya vazirligi oltin sertifikatlarini muomalaga tatbiq qildi va bu sertifikatlar 1933-yilgacha hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun xizmat qildi. Fuqarolar urushi tugaganidan so‘ng AQSh Moliya vazirligi soxta pullarni zarb qilishga qarshi kurashadigan maxsus xizmatni tashkil qiladi. Bu tashkilot esa AQSh dollarining qalbakilashtirilishiga qarshi kurashda samarali ishlar olib bordi.
Noqonuniy zarbxonalar yopildi. Mamlakatda yagona pul zarb qiladigan muassasaga yo‘l ochdi. 1877-yil 1-oktabrdan boshlab to hozirgi kungacha Amerika dollarini bosish Gravirovka va bosma byurosi zimmasiga yuklatiladi. O‘sha paytlarda byuro atigi 6 nafar ishchi bilan o‘z faoliyatini boshlagan bo‘lsa, hozirda Vashingtondagi bu byuroda 1800 xodim mehnat qiladi. Byuro 50 dona pul bosuvchi stanoklarda dollarni zarb qilish bilan birga mamlakatning turli ko‘rinishdagi pochta markalarini ham bosish bilan shug‘ullanib kelmoqda. Mazkur byuro, shuningdek, AQSh davlat tashkilotlari, xususan, Oq uy uchun ham hujjatlar, taklifnomalar, fuqarolikka qabul qilish borasidagi sertifikatlar-u hujjatlarni yetkazib berish bilan shug‘ullanadi.
1893-yilda ortiqcha mahsulotning paydo bo‘lishi, Charlz Xoffman nazarida moliyaviy inqirozga sabab bo‘ldi. Natijada AQShdagi temiryo‘l kompaniyalari, 15 mingga yaqin xususiy kompaniyalar va 500 ga yaqin banklar aksiyalari keskin tushib ketishi, ularni bankrot qildi. Ishsizlik darajasi esa misli ko‘rilmagan 17-19 foizlik rekord darajaga yetdi. Natijada AQSh hukumati 1913-yilda o‘tmishdagi muammolar qayta yuz bermasligi uchun AQSh Federal zaxira tizimi haqidagi qonunni qabul qildi. Qonunga binoan, Federal zaxira tizimiga mamlakat iqtisodiyotining barqaror ishlashi uchun pul va kredit siyosatini nazorat qilishi vazifasi yuklatiladi. Bugungi kunda Federal zaxira tizimi AQSh va uning tashqarisida muomalada bo‘lgan AQSh valyutasi oqimining 99 foizini nazorat qiladi.
1929-yilda AQSh dollari bir qator o‘zgarishlarga uchraydi va bugungi kunda biz bilgan ko‘rinishga keladi. O‘zgarishlar, avvalo, dollar hajmining 25 foizga qisqarishida, yuzasidagi portretlarning yagonaligini ta’minlashda o‘z ifodasini topadi. 1957-yilda AQSh dollarida In God We Trust (“Xudo biz bilan”) yozuvi bosila boshlaydi va bu 1963-yildan boshlab barcha banknotalarda o‘z o‘rniga ega bo‘ladi.
1990-yillardan boshlab AQSh dollarining qalbakilashtirilishining oldini olish uchun 50 va 100 dollarlik kupyuralarda himoya ipi va mikro tamg‘a elementlari joriy etiladi. 1993-yildan boshlab esa mazkur himoya vositalari bir dollarlik banknotadan tashqari barcha banknotalarga kiritiladi.
1994-yilda AQSh Moliya vazirligi yangi himoya bilan ta’minlanishi uchun 20, 50 va 100 dollar nominalidagi banknotalarning dizaynini o‘zgartirishini e’lon qildi va bu o‘zgarishlar 1996-yildan amalga kiritildi.
Bugungi kunda AQSh dollarining 1, 2, 5, 20, 50 va 100 dollar nominalidagi banknotalari ko‘proq amal qiladi. Ikki dollar nominalidagi banknotalar so‘nggi marta 1970-yillarda zarb qilingan va hozirda ikki dollarlik banknota AQSh ichkarisidan boshqa hududda kamroq uchraydi. Mamlakatda choy-chaqa, qaytim uchun eng ko‘p ishlatiladigan AQSh tangasi “daym” deb etaladi va bu 25 sentlik qiymatga ega.
Daymning old tarafida Jorj Vashington, orqa tarafida esa AQSh gerbi va “One Dime” — 25 sent degan yozuv mavjud bo‘lgan. Lekin hozirda 25 sentlik tanganing old tarafida Franklin Delano Ruzveltning tasviri va orqa tarafida mash’alani qurshab olgan zaytun va eman daraxtlari quyi qismida “E Pluribus Unum” yozuvi ostida esa “One Dime” yozuvi joy olgan. (6 Surat)
Dollar haqidagi qiziqarli faktlar:
- Amerika dollarini zarb qilishda qog‘oz bilan birgalikda 25 foiz zig‘ir va 75 foiz paxta tolasi ham ishlatiladi. Banknotaning taxminiy og‘irligi bir grammni tashkil qiladi;
- eng ko‘p zarb qilingan banknota 1 $ qiymatidagi banknota hisoblanadi;
- har bir tanga va qog‘oz pulda “In God We Trust” yozuvi majud va bu qonun bilan 1960-yillarning o‘rtalarida mustahkamlab qo‘yilgan;
- har kuni 35 million dona turli nominaldagi AQSh dollari muomalaga kiritiladi;
- bugungi dollarlar 4 ming martagacha buklanib ezilishlarga dosh beroladi va har bir kupyuraning o‘z amal qilish muddati bor. Masalan, 100 AQSh dollari 5 yil muddatga, 20 AQSh dollari esa atigi 25 oyga bardosh bera olishi kafolatlangan. Past nominaldagi banknotalar ko‘proq muomalada bo‘lishi bilan qisqa davr ichida yaroqsiz holga kelishi aytiladi;
- 1969-yilgacha AQShda hattoki 100 ming dollar nominalidagi banktolar ham zarb qilingan. Bu qiymatdagi banknotalar, asosan, mamlakat ichidagi banklararo hisob-kitoblarni amalga oshirishda foydalanilgan;
- 2015-yilda o‘tkazilgan “20 dollarlik banknotada kimning suratini ko‘rishni istaysiz?” degan ijtimoiy so‘rovlarda amerikaliklar Garriyet Tabmen, Barak Obama, Roza Parks kabi shaxslarning tasviri tushirilishi uchun ovoz bergan.
Izoh (0)