O‘zbekistonda ilk bor aholi turmush darajasi haqidagi tahlil natijalari e’lon qilindi

Markaziy bank daromad darajasi turlicha bo‘lgan aholi guruhlariga inflyatsiyaning ta’sirini hududlar kesimida o‘rganib chiqdi. Bunday tadqiqot natijalari ilk bor e’lon qilindi.

Unda uy xo‘jaliklari xarajatlari va daromadlari bo‘yicha so‘rov (UXDS) natijalari hamda hududlar kesimidagi iste’mol narxlari indeksi (INI) ma’lumotlari asosida uy xo‘jaliklari daromadlari va xarajatlari o‘sishi tahlil qilingan. Shuningdek, olingan natijalar asosida INI va yashash qiymati o‘rtasidagi tafovutlar o‘rganilgan.

So‘rov natijalarida aniqlangan ma’lumotlarga ko‘ra, uy xo‘jaliklari daromadlarining taqsimlanishida respondentlarning asosiy qismi — 38,7 foizi oyiga 2-4 millon so‘m daromadga ega bo‘lganlar guruhiga kiradi.

Har xil daromadga ega uy xo‘jaliklari guruhlari xarajatlari tarkibidagi tafovut tahlili kam daromadga ega bo‘lgan uy xo‘jaliklari yuqori daromadli guruhlarga qaraganda o‘z xarajatlarining ko‘proq qismini oziq-ovqat mahsulotlariga va kamroq qismini nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlar (ya’ni transport, sog‘liqni saqlash, ta’lim va boshqalar)ga sarflashini ko‘rsatdi.

Daromad darajasining o‘sib borishi bilan iste’mol tarkibidagi oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi sezilarli darajada pasaygan. Daromadlari 6 million so‘m va undan yuqori bo‘lgan uy xo‘jaliklarining iste’mol savatidagi oziq-ovqat mahsulotlari ulushining daromadi 2 million so‘mdan past bo‘lgan uy xo‘jaliklarinikiga qaraganda o‘rtacha 26 foiz bandga kam.

Respondentlarning yosh guruhlari bo‘yicha tahlil keksalar tomonidan daromadlarining ko‘proq qismini (o‘rtacha 80 foizini) oziq-ovqat mahsulotlariga, yoshlar tomonidan esa nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlariga sarflanishini ko‘rsatdi.

Bunda 30-55 yoshdagi aholining xarajatlari 30 yoshgacha bo‘lgan yosh guruhiga nisbatan 18 foizga va 55 yoshdan oshgan aholiga nisbatan 63 foizga ko‘proq. 30-55 yoshdagi aholi iste’moli tarkibida nooziq-ovqat tovarlari ulushining nisbatan yuqori bo‘lishi ushbu guruh vakillari kommunal xizmatlar va boshqa moliyaviy majburiyatlarning asosiy to‘lovchilari ekanligi bilan bog‘liq.

Turli hududlardagi inflyatsiya ko‘rsatkichlari

Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, hududlar kesimida inflyatsiya darajasi respublika bo‘yicha o‘rtacha darajadan sezilarli farq qiladi. Yuqori daromadli hududlarda nisbatan yuqori inflyatsiya darajasi kuzatilmoqda.

Toshkent shahri, Toshkent va Buxoro viloyatlari kabi yuqori daromadli hududlarda (Navoiy viloyatidan tashqari) inflyatsiya darajasi respublika bo‘yicha o‘rtacha umumiy inflyatsiya darajasidan yuqori shakllangan.

Ushbu hududlar aholisi respublika umumiy aholisining 30 foizini tashkil etadi. Uy xo‘jaliklari nisbatan past daromadga ega bo‘lgan hududlar, xususan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Farg‘ona, Namangan va Surxondaryo viloyatlaridagi inflyatsiya darajasi mamlakatdagi o‘rtacha inflyatsiya darajasiga nisbatan past hisoblanadi. Mazkur hududlarda mamlakat umumiy aholisining 27 foizi istiqomat qiladi.

Shuningdek, kam daromadli aholi guruhlari yil davomida nooziq-ovqat tovarlari narxlari o‘sish darajasining pasayishidan kamroq manfaat ko‘rdi. Yuqori daromadli hududlarda yashovchi kam daromadli uy xo‘jaliklari esa yashash qiymatining ko‘proq o‘sishiga duch kelmoqda.

Oylik sezilgan inflyatsiya dinamikasi ham daromad darajasi turlicha bo‘lgan uy xo‘jaliklari o‘rtasida sezilarli darajada farq qiladi. Bunda kam daromadli uy xo‘jaliklarining iste’mol to‘plamida oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi yuqoriligi sababli ushbu uy xo‘jaliklariga mavsumiy o‘zgarishlar oqibatida yuzaga keladigan oziq-ovqat inflyatsiyasi yanada kuchliroq ta’sir etadi.

• xarajatlari miqdori daromadlaridan yuqori bo‘lgan. Bu guruhga pul ko‘rinishidagi daromadlariga nisbatan ko‘proq xarajat qiladigan, asosan, kam daromadli guruhga mansub uy xo‘jaliklari kiradi va iste’molining ma’lum qismini uy sharoitida yetishtirishi yoki xarajatlarning bir qismini qisqa muddatli qarz majburiyatlari bilan qoplashi bilan izohlash mumkin;
• nisbatan kam daromadli va yuqori darajadagi moliyaviy majburiyatli. Mazkur uy xo‘jaliklarining moliyaviy majburiyatlari, shu jumladan, kredit to‘lovlari ancha yuqori darajada. Natijada nisbatan kam miqdordagi tejashga ega bo‘lgan ushbu uy xo‘jaliklari narxlar va daromad darajasidagi o‘zgarishlar (shoklar)ga juda ta’sirchan hisoblanadi;
• qat’iy belgilangan daromad oluvchi. 2019-yilda aholining yalpi real daromadlari 6,5 foiz darajasida o‘sgan bo‘lsa-da, daromadlarining real o‘sishi kam bo‘lgan yoki umuman o‘smagan aholi guruhi mavjud (nafaqadagilar yoki qat’iy belgilangan daromad oluvchilar).

Umumlashtirilgan holda yashash qiymatining o‘sish darajasi o‘rtacha daromadlar o‘sishiga mutanosib bo‘ladi.

Ayni paytda alohida guruhlar bo‘yicha tahlillar yashash qiymatining o‘sishiga juda ta’sirchan bo‘lgan aholi guruhlari mavjudligini ko‘rsatdi, xususan:

• xarajatlari miqdori umumiy daromadlaridan yuqori bo‘lgan uy xo‘jaliklari;
• kam daromadli va yuqori darajadagi moliyaviy majburiyatlarga ega uy xo‘jaliklari;
• qat’iy belgilangan daromad oluvchi uy xo‘jaliklari, shu jumladan, nafaqa oluvchilar.

Inqirozli vaziyat va cheklov choralari sharoitida aholining past darajada daromad oladigan qatlamlari asosiy iste’mol tovarlar narxlari o‘zgarishiga kuchliroq ta’sirchan bo‘ladi.

Past daromad oladigan aholining asosiy qismi iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyat yuritishini hisobga oladigan bo‘lsak, iqtisodiy faollikning pasayishi, birinchi navbatda, ularning daromadlariga ta’sir ko‘rsatadi.

Shu sababli yashash qiymati masalasi joriy vaziyatda muhim ahamiyat kasb etadi va past darajada daromad olayotgan aholi farovonligini oshirish uchun samarali chora-tadbirlar ishlab chiqishni taqozo etadi.

Qisqa muddatga mo‘ljallangan chora-tadbirlar:

• bozorlarni yashash uchun muhim bo‘lgan iste’mol tovarlari bilan ta’minlash hamda tovarlar taklifini rag‘batlantirish va yetkazib berish zanjirini tashkil etish orqali ular narxining keskin oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik;
• ishga layoqatsiz shaxslar, shu jumladan, yolg‘iz ona va nogironligi bo‘lgan shaxslarga moliyaviy yordam ko‘rsatish va muhim iste’mol mahsulotlari bilan ta’minlash;
• ishsiz yoki kam ta’minlanganligi sababli sharoiti og‘ir bo‘lgan mehnatga layoqatli shaxslarga malaka oshirish yo‘li bilan yangi ish o‘rinlari yaratgan va sharoitlarni yaxshilagan tadbirkorlarni rag‘batlantirish;
• qishloq joylarda agrar sohani isloh qilish orqali yer resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish.

• davlat va xalqaro moliyaviy institutlar mablag‘lari hisobiga oliy o‘quv yurtlarida kam ta’minlanganlar uchun kvota joylarini ajratish orqali “ijtimoiy ko‘tarilish” institutini yaratish;
• aholini maqbul uy-joy va jamoat transporti bilan ta’minlash, moliyaviy ta’lim va aholining moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish;
• zamonaviy ta’limni moliyalashtirishni kengaytirish va zamonaviy axborot texnologiyalari, injenerlik, biotibbiyot va boshqa shu kabi zamonaviy mutaxassisliklarga yo‘naltirish;
• kam ta’minlangan oilalar uchun maktab-gimnaziyalar sonini ko‘paytirish va bolalarni sifatli o‘rta ta’lim bilan ta’minlash.