“Daryo”ning doimiy kolumnisti Azamat Akbarov Janubiy Koreyaning Pusan chet tillar universiteti professoridir. Yosh bo‘lishiga qaramay, u allaqachon dunyoning 80 dan ortiq mamlakatida bo‘lgan. U ayni paytda bo‘lib turgan davlati — Janubiy Koreyaning rivojlanish sirlari, shuningdek, O‘zbekiston undan nimani o‘rganishi kerak, nimani o‘rganishi kerak emas — shu masalalar haqida fikr yuritadi.
Uning aytishicha, aksariyat koreyaliklar O‘zbekiston haqida deyarli hech narsa bilmaydi; ular mamlakatning hududi, poytaxti va geografik o‘rnidan umuman bexabar. O‘zbekistonning ko‘p millatli mamlakat ekanligi ko‘pchilikni hayron qoldiradi.
Nega aynan Janubiy Koreya?
To‘g‘risini aytadigan bo‘lsam, bir necha variant ichidan bitta mamlakatni tanlash uchun uzoq fikr yuritdim, biroq Janubiy Koreyani tanladim.
Birinchidan, sifatli ta’lim. Jahonning eng yaxshi ta’lim tizimlarining global reytingida Koreya eng yuqori o‘rinlardan birini egallab turibdi. Ikkinchidan, kuchli iqtisodiyot. 2004-2009-yillarda yashab, ishlagan, menga tanish bo‘lgan rivojlangan Sharq mamlakatiga borish har doim ham qiziqarli. Yevropada sakkiz yil, Qozog‘istonda ikki yil yashadim. Yevropaning qariyb hamma mamlakatlarini kezib chiqdim. Bizda G‘arb davlatlari haqida gapirishganda, rivojlangan infratuzilma obyektlari, tolerant va tabassum qiluvchi insonlar esga olinadi. Men u yerga borganimda o‘zim kutgan narsa va hodisalarning guvohi bo‘ldim.
Koreyada esa sharoit biroz o‘zgacha. Bu ham rivojlangan davlat, biroq u sharqiy yarim sharda joylashgan, bu yerda esa insonlar mentaliteti o‘zgacha, hayot haqidagi tushunchalar, qadriyatlar va temperament o‘zgacha. Janubiy Koreya ta’lim tizimining xalqaro maydondagi mavqesi juda baland. Bu tizim turli sabablarga ko‘ra qadrlanib kelinadi. Jumladan, uning nisbatan yuqori test sinovlari natijalari va Janubiy Koreya iqtisodiy rivojlanishini ilgari surishi hamdir, chunki bu tizimda dunyoda eng bilimli ishchi kuchi tayyorlanadi. Janubiy Koreyaning havas qilsa arzigulik akademik ko‘rsatkichlari Britaniya ta’lim vazirlarini Koreyaning jiddiy olg‘a yurish sur’ati va a’lo darajaga yetishishga bo‘lgan g‘ayrat va yuqori ta’lim muvaffaqiyatlari bilan bellashish uchun o‘z tizimlaridagi dars dasturlari va imtihonlari modellarini qayta ishlab chiqishga majbur qildi.
Yoshi 25-34 da bo‘lgan koreyaliklarning 68 foizida bakalavr diplomi bor. Ularning aksariyati Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotida (IHRT) ishlashadi.
O‘zbekiston va Janubiy Koreya orasida qanday farq bor?
Koreyaliklar juda mehnatsevar, o‘z ishiga, hatto bir narsani boshqa joyga olib qo‘yish kabi oddiy ishga ham o‘ta katta mas’uliyat bilan yondashadigan xalq. Biz o‘zbeklar koreys xalqining bu xislatiga havas qilishimiz lozim. Balki oramizdagi asosiy farq ham shundan iborat bo‘lsa kerak. Koreys xalqi erta tongdan juda ko‘p ishlaydi — mehnatni sevadi. Shuningdek, bu xalq vakillari boshqalarga juda do‘stona munosabatda bo‘ladi. Metroda, bekatda, bozorda — biror joyda biror narsa uchun navbat paydo bo‘lsa, itarish, navbatni buzishga urinish kabi tartibsizlik umuman kuzatilmaydi.
Bu yerda bepul tarqatilib turgan non yoki ovqat uchun odamlar bir-birini ur-to‘polon qilishini yoki Navro‘zda mega-rekord palov uchun, bolalarni himoya qilish kunida bepul muzqaymoq uchun odamlar uymalashishini hech qayerda ko‘rmadim. Odamlar bir-biriga yo‘l beradi yoki o‘tkazib yuboradi. Mana bu holat o‘zbekistonliklar o‘rganishi lozim bo‘lgan xislat — bir-birini va, avvalambor, inson o‘zini xuddi mana shu kabi hurmat qila bilish.
Koreya ko‘chalaridagi tartib va politsiya xodimlarining fuqarolarga munosabati menga yoqadi. Menimcha, Janubiy Koreya poytaxti dunyoda eng xavfsiz shaharlardan biri deb tan olinadi: bu shaharning har bir burchagida kameralar o‘rnatilgan, tartib o‘rnatuvchi politsiyachilar juda do‘stona munosabatda — kerakli bo‘lgan holatlarda, halokatga uchragan insonga yordam beradi.
Do‘stona koreyaliklar
Koreyaliklar har qanday ziddiyatli holatni yumshoqlik bilan hal qilishga urinadi. Men ikki erkak kishini yelkalari bilan bexosdan to‘qnashib ketganlariga ikkisi ham darhol to‘xtab, ta’zim qilib bir-biridan kechirim so‘raganiga guvoh bo‘lganman. Biroq bunday xulq o‘zaro hurmatgagina bog‘liq emas. Yuzga shapaloq urish uchun 50 000 dollar jarima undirilishi, og‘irroq holatlarda esa qamoq jazosiga ham tortilishi mumkin. Qisqasi, koreyaliklar sudlarga qatnashni va politsiya chaqirishni xush ko‘radi. Deyarli hamma joyda kameralar o‘rnatilgan. Agar biror kishi lift ichida “yengil hojatini” chiqarsa, u kishining darrov shaxsiyati aniqlanib, topilib, jazolanadi.
Koreyada qariyalar soni juda ko‘p va aksariyatining qomati egilgan yoki bukri bo‘lib qolgan. Aytishlaricha, bu holat koreyaliklar deyarli sut mahsulotlari tanovul qilmasligi va insonlar ko‘p og‘ir mehnat qilishi bilan bog‘liq. Aytmoqchi, koreyaliklarda yoshi ulug‘larga jamoatchilik transportida joy berish va umuman yordam berish qabul qilinmagan. Ko‘p hollarda bu haqorat sifatida tushuniladi.
Bu mamlakatni sevishimga sabab bo‘lgan ko‘plab kundalik hayotda uchraydigan odat va voqealar mavjud. Koreya kafe va restoranlarida bepul suv berishlari, asosiy taomga qo‘shib bepul salatlar tortishlarini hamda kofe quyuvchi mashinadan bepul foydalanish mumkinligi juda yaxshi odat. Har bir do‘konda mikroto‘lqinli pechka o‘rnatilgan — ularda xohlagan taomni isitib olish, choy yoki suv isitgichdan qaynoq suv olib kofe tayyorlab olish mumkin.
Janubiy Koreyada yerning har bir tanobi hisobda, shu bois ular sholi yoki boshqa biror narsa ekishadi.
Aytgancha, bizga maktabdan tanish bo‘lgan dunyo xaritasi Koreyada umuman boshqacha tuzilgan. Mahalliy xaritada Janubiy Koreya naqd markazda ko‘rsatilgan. Madaniyat va mentalitetimiz turli bo‘lishiga qaramasdan, ikki mamlakat o‘rtasida o‘xshashliklar mavjud. Bu yerliklar ham biz kabi hamma narsani ko‘z-ko‘z yaxshi ko‘radi, faqat ular juda maqtanishmaydi, ularning hashamatga bo‘lgan munosabatlari biroz boshqacha.
Bir maoshga avtomobil olish imkoniyati
Ko‘plab vatandoshlarimizning Janubiy Koreyaga pul ishlash uchun borayotganlarini tez-tez eshitib turaman. Odamlar biror joyga dam olishga emas, pul ishlash uchun borishi achinarli hol. Ularning barchasini tushunsa bo‘ladi — moddiy imkonlar yetarli emas, narx-navo esa o‘sib bormoqda.
Janubiy Koreyada 1000 dollar atrofidagi minimal maosh bilan bizning odamlar bu yerda ishlatilgan avtomashina sotib olishga qurblari yetadi yoki, masalan, Filippindagi biror orolga dam olishga borib kelishlari mumkin. Shu sababdan ham odamlar Koreyaga yo‘l oladi; ba’zilar haqiqatan ham 2000-3000 dollargacha maosh oladi, ammo bu juda og‘ir mehnat talab qiladi.
Hozir Koreyada mahalliy til va ingliz tilini o‘rgaganayotgan o‘zbekistonlik talabalar ko‘p. O‘zbekistonliklar bir-biri bilan uchrashuvlarda va ijtimoiy tarmoqlarda muloqot qiladi. Janubiy Koreyada MDH mamlakatlaridan keltirilgan mahsulotlar bilan savdo qiluvchi do‘konlar ochgan, O‘zbekistonga xos narsalar — qurut, tandir noni yoki holvani tatib ko‘rsa bo‘ladigan kafelar yurgizayotgan, Markaziy Osiyoda tug‘ilib katta bo‘lgan etnik koreyslar ham talaygina.
Janubiy Koreya bizning tushunchamizda va tasavvurimizda
Koreyaga kelgach, darhol tozalik va tartibga e’tibor qaratasiz. Tozalik va shinamlik aeroportdan boshlanib har bir tor ko‘chagacha. Hamma joy tozalangan. Ko‘chalarda uysiz bechoralar va tilanchilar yo‘q.
Erkaklar qizlar/ayollar uchun eshik ochib turmasliklariga, ularni oldinga o‘tkazmasliklariga, joy bermasliklariga uzoq vaqt ko‘nikolmay yurdim, shuningdek, koreyaliklarda o‘z noroziliklarini ovoz chiqarish aytish odat emas. Bu yerda bemalol kalta yubka va shimlarda yurishadi, ammo ko‘krakni chuqur ko‘rsatuvchi dekolte ko‘ylaklar kiyish va yelkalarini ochiq holda qoldirib kiyinish axloqqa zid hisoblanadi. Koreyalik qizlar va ayollar bosonojkalar yoki ikki o‘lcham katta qayiqcha tuflilar kiyib yurishadi — hali-hanuz bu nima bilan bog‘liq ekanligini bilolganim yo‘q.
Tibbiyot darajasi ham ancha yuqori, ammo tibbiy xizmat ham o‘ziga yarasha qimmat. Bepul tibbiy yordamga umid qilmasa ham bo‘ladi. Masalan, tahlil (qon, peshob) topshirish va flyuorografik tasvir olish uchun 500 dollar atrofida to‘lash lozim, dori-darmonni qo‘shsak, bu raqam 800 dollarga chiqadi.
Koreyada oliy ta’lim
Oliy ma’lumotli bo‘lish juda muhim. Ko‘pchilik oliy ta’lim yaxshi hayot uchun yagona yo‘l varaqasi deb hisoblaydi. Bu mamlakatda barcha davlat ishiga, milliy kompaniyalarga ishga joylashishga harakat qiladi. Bunday korxonaga ishga kirish uchun suhbat va imtihonlardan o‘tish lozim. Raqobat juda katta, shuning uchun odamda biror nufuzli universitet diplomi bo‘lishi shart. Bunday universitetga kirish uchun esa koreyalik maktab chog‘ida haddan ortiq ter to‘kishi va bitiruv imtihonida eng yuqori balni olishi lozim. Imtihonni topshira olmagan odam o‘zini omadsiz deb hisoblaydi va bu uning hayotida xotin ham, farzandlar ham, ish ham bo‘lmaydi degan ma’noni anglatadi.
Koreyaliklar o‘zlarini o‘lguncha ishlashga majbur qiladi
Bu mamlakatda koreys tilida keragidan ortiq ishlashdan o‘lish ma’nosini beruvchi “gvarosa” degan so‘z bor. Hukumat ma’lumotlariga ko‘ra, yuzlab odam ortiqcha ishlagani tufayli o‘layotgan ekan. IHRT mamlakatlari orasida koreyaliklar bir haftada o‘rtacha ish soati eng yuqori bo‘lgan ikkinchi xalq hisoblanadi, bu mehnatsevar Germaniya xalqidan 50 foizga baland ko‘rsatkich. 2018-yilning iyul oyida, hukumat haftada maksimal ish soatlarini insonni holdan toydiruvchi 68 soatdan 40 soatga tushirishga va bunga 12 soat haqi to‘lanadigan ortiqcha ish soati qo‘shilishiga qonun maqomi berdi. Bu hujjat borasida prezident Mun shoyad “xalqimiz ortiqcha ishlaydigan jamiyatdan oilalari bilan ko‘proq vaqt o‘tkazadigan jamiyat tomonga qadam qo‘yilsa” deb umid bildirdi.
Koreya ortiqcha ishlashni talab qiluvchi jamiyatdir. Ular uzoq soat ishlashni yaxshi ishlash va mahsuldorlik deb tushunadi. IHRT a’zolari orasida Janubiy Koreyalikning bir haftalik o‘rtacha ish soati ko‘rsatkichi Meksika va Kosta Rika ko‘rsatkichlaridan keyingi uchinchi o‘rinda. Janubiy Koreya Shimol bilan bo‘lgan urushdan keyin tez orada oyoqqa turishga majbur bo‘lganligi tufayli har bir ishchidan ulkan hajmdagi ishni bajarishni talab qiluvchi tuzum yaratilgan edi. Endilikda bu madaniyatga, odatga aylandi.
Koreyalik yosh ayollar farzand ko‘rishni ham, turmushga chiqishni ham xohlamaydi
Ayollarda ishdagi boshliqlari ularni haydash uchun qo‘lidan kelgan barcha ishni qilmoqda degan hadik bor. Ayollar homilador bo‘lgan paytda xavotirga soladigan ko‘p hollar mavjud, shu bois ular homiladorligini e’lon qilishdan oldin uzoq fikrlab ko‘radi. Meni qurshab turgan odamlarning ko‘pchiligida farzandlari yo‘q va farzandli bo‘lishni rejalashtirishmaydi ham.
Ko‘pincha Janubiy Koreyaning so‘nggi 50 yil ichida rivojlanayotgan mamlakatdan jahonning eng yirik iqtisodlaridan biriga aylanishi ortida og‘ir mehnat madaniyati, uzoq soatlar va o‘z ishiga sodiqlik turadi deb e’tirof etiladi. Ushbu o‘zgarishlarda ayollar roli ko‘pincha e’tibordan chetda qolganday tuyuladi.
O‘z yurtida uylanishni istab, moddiy muammo yoki feminizm sababli uylanolmagan koreys erkaklari boshqa rivojlanayotgan davlatlarga borib, arzon va kam xarajat talab qiladigan marosimlarni o‘tkazib, o‘zga yurtlardan uylanadi. Bundaylar orasida o‘zbek ayollar ham bor.
Koreyaning iqtisodiy muvaffaqiyati aksariyati ayollardan tashkil topgan, past ish haqi to‘lanadigan zavod-fabrika ishchilariga bog‘liq edi. Hozirgi kunda ayollar avvallari ko‘proq erkaklar egallagan sohalarni — boshqaruv va kasb-hunarlarni o‘zlashtirib bormoqda.
Janubiy Koreyada chaqaloqlarning kamligi masalasi nuqtai nazaridan qaralsa, ushbu masalani tushunish oson bo‘lad. Mamlakatdagi nikoh qurish ko‘lami qayd qilish ishlari boshlanganidan buyon eng past ko‘rsatkichida — 1970-yilda 100 kishiga 9,2 nikoh to‘g‘ri kelgan, hozir esa 1000 kishi uchun 5,5. Nikohsiz juftliklardan juda kam bola tug‘iladi.
Odamlarni oila qurishdan to‘xtatib turgan yana bir omil xarajatlarning kattaligidir. Davlat ta’limi bepul bo‘lsa-da, raqobatbardosh ta’lim ot-onalar farzandlari tegishli darajada bilimli bo‘lishlarini ta’minlash maqsadida qo‘shimcha darslar uchun qo‘shimcha mablag‘ topishlarini talab qiladi.
Ushbu tarkibiy qismlarning barchasi birlashib Koreyada yangi bir ijtimoiy fenomenni yaratdi — sampo avlodi. “Sampo” so‘zining ma’nosi uch narsadan voz kechishini anglatadi: qarindoshlar va yaqinlar bilan aloqalar, nikoh va farzand ko‘rishdan. Agar farzand tug‘ilishining past ko‘rsatkichlari haqida Janubiy Koreyaning yoshi katta avlodlari vakillari bilan suhbatlashsangiz, bu masalaga bo‘lgan munosabatlarda jiddiyat o‘ta keskin farq qilishini ko‘rasiz. Ular yosh avlodni o‘taketgan individualistlar va xudbin deb o‘ylaydi.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)