Mustaqil iqtisodchi-ekspert Yuliy Yusupov aholi real daromadlari o‘sishi va boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlar rasmiy statistikasini tahlil qiladi va u nega ishonchli ko‘rinmasligini tushuntiradi, deb yozadi “Kommersant.uz”.
Yaqinda “2016-yilda aholi jon boshiga yalpi daromad 11 foizga oshdi” sarlavhasiga ko‘zim tushdi.
Gap faqat ko‘rsatkichning ishonish qiyin bo‘lgan qiymatida emas, balki ko‘rsatkichning o‘zidadir.
Nazariy jihatdan u aholi daromadlaridan (maosh, pensiya va boshqa daromadlar) inflyatsiya ayirib tashlanganda qanday o‘zgarganligini ko‘rsatishi lozim. Ya’ni nominal daromad o‘sishi iste’mol tovarlari va xizmatlar (iste’mol narxlari indeksi bilan o‘lchanuvchi) narxlari o‘sishini o‘z ichiga olsa, real daromad o‘sishidan iste’mol narxlari o‘sishi chiqarib tashlanishi kerak.
Amalda esa aholi real daromadlari o‘sishining O‘zbekiston rasmiy statistikasi ko‘p yillar fantastik raqamlarni ko‘rsatdi. Bizda real daromadlar real yalpi ichki mahsulotdan ancha tezroq o‘sdi va bu o‘sish elementar sog‘lom aqlga zid kelardi. Masalan, 2007-yilda mamlakat yalpi ichki mahsulot hajmi 9,5 foizga, real ish haqi, pensiya, stipendiya va nafaqalar esa 40 foizga oshgan.
Davlat statistika qo‘mitasi saytida ushbu ko‘rsatkichning dinamik qatorlarini topa olmasligingiz tasodif emas. Chunki bu “real o‘sish”ning ko‘p yillik ko‘rsatkichlari jamlansa, mamlakatimizdagi yashash darajasi rivojlangan mamlakatlar hayot darajasi bilan tenglashishi kerak edi. Ayni paytda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot qiymati haqidagi ma’lumotlarga muvofiq mamlakatimiz rivojlangan mamlakatlardan hali ancha uzoq. 2015-yilda O‘zbekiston uchun ushbu ko‘rsatkich 2 132 dollarni tashkil etdi (dunyo bo‘yicha o‘rtacha qiymat — 10 112 dollar). O‘zbekiston Jahon bankida ma’lumotlari bo‘lgan 188 mamlakat ichida unchalik sharafli bo‘lmagan 134-o‘rinni egalladi. Ta’kidlash joizki, bunda hisob-kitob rasmiy almashuv kursi bo‘yicha yuritilgan. U bozor kursi bo‘yicha qayta hisoblab chiqilsa yanada quyi pog‘onaga tushishimizga to‘g‘ri kelar edi.
Nima sababdan aholi real daromadlari o‘sish ko‘rsatkichlari shunchalik haqiqatdan uzoqki, hatto Davlat statistika qo‘mitasi ham ular bilan ish yuritishga uyaladi? Javob aniq — u iste’mol narxlari indeksi ko‘rsatkichi qanchalik buzib ko‘rsatilgan bo‘lsa, shunchalik haqiqatdan yiroq: real qiymatlar bilan taqqoslaganda iste’mol narxlari indeksi qanchalik past bo‘lsa, deklaratsiya qilinayotgan aholi real daromadlari shunchalik yuqoridir.
Rasmiy statistikaga muvofiq, 2003-yildan buyon O‘zbekistonda iste’mol narxlari yillik o‘sishi 8 foizdan oshmaydi. Bu qanchalik haqiqatga yaqin ekanligiga O‘zbekistonning istalgan fuqarosi baho berishi mumkin. Biroq rasmiy statistikaning o‘zida ham bu raqamning be’mani ekanligiga oshkora signal bor.
Iste’mol narxlari indeksi — iste’mol tovarlari va xizmatlari narxlari o‘sishini ko‘rsatuvchi inflyatsiya indikatorlaridan faqat bittasi. Boshqa ko‘rsatkichlar ham bor. Masalan, YaIM narxlari indeksi. Ushbu ikki ko‘rsatkich o‘rtasida katta farq bo‘lmasligini mantiqan taxmin qilish mumkin. Amalda hisob-kitob qilishning turli usullari va narxlar o‘zgarishining notengligi tufayli ba’zan farq yuzaga kelishi mumkin. Biroq o‘rtacha qiymatni hisobga olsa, ular o‘rtasidagi farq katta bo‘lmasligi kerak.
O‘zbekistonda esa bu farq katta, yil sayin saqlanib kelmoqda va bu tafovut yetti karragacha yetishi mumkin (2003-yilda bo‘lgani kabi). Quyida Sobiq Ittifoq bo‘yicha qo‘shni mamlakatlar ba’zilarining shu kabi hisob-kitoblari keltirilgan va u boshqa mamlakatlarda bunday holat kuzatilmayotganini ko‘rsatadi.
Manba: http://databank.worldbank.org/data/home.aspx va O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosidagi hisob-kitoblar
Aslida esa O‘zbekiston Iste’mol narxlari indeksi va deflyatori o‘rtasidagi farq yanada kattaroq bo‘lishi kerak. Chunki deflyator qiymati pasaytirib ko‘rsatilgan.
Bundan qanday xulosa chiqarish mumkin? O‘zbekistonda iste’mol narxlari indeksi reallikka juda kam aloqador. Ehtimol, umuman aloqasi yo‘q.
Endi deflyator (YaIM narxlari indeksi) haqida. U yalpi ichki mahsulot o‘sish ko‘rsatkichini inflyatsiyadan tozalash uchun hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, nima sababdan deflyator iste’mol narxlari indeksi kabi ko‘z-ko‘z qilinmasligini tushunish mumkin. Agar shunday bo‘lganda, iqtisodiyotimiz nolinchi yillarda yiliga 30—40 foiz sur’at bilan o‘sgan bo‘lardi. Bu esa hech bir mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi: jahon sivilizatsiyasi tarixida bunga yaqin holat ham yuz bermagan. Ta’kidlash joizki, aholi real daromadlarining ko‘p yillar davomida bunday sur’atlar bilan o‘sishi ham hech qayerda va hech kimda kuzatilmagan.
Deflyator qiymati qanchalik haqiqatga yaqin ekanligini tushunish uchun iqtisodiy o‘sishning real ko‘rsatkichlariga (ya’ni real YaIM o‘sish sur’atlari) ko‘z tashlash lozim.
O‘zbekiston iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari, foizlarda
Rasmiy statistikaga ko‘ra, iqtisodiyotimiz juda yuqori sur’atlar bilan rivojlanayotganligini ko‘rishimiz mumkin (8 foiz plyus-minus yarim foiz — bu juda yaxshi ko‘rsatkich). Diqqatga sazovor jihati, bu ko‘rsatkich juda-juda barqaror. Shunchalik barqarorki, bunday barqarorlik analoglarini topish qiyin. Jahon iqtisodiyoti bu yillarda ancha chuqur inqirozni boshdan kechirgani va ko‘plab eksport tovarlarimiz narxlari tushganligini hisobga olsak, bu barqarorlik yanada hayratlanarli. Iqtisodiy rivojlanish yo‘limiz qanchalik o‘ziga xos ekanligini tushunish uchun ba’zi qo‘shni davlatlar iqtisodiy o‘sish sur’atlari qanday o‘zgarganligiga ko‘z tashlash kifoya.
Sobiq sotsialistik mamlakatlar alohida davlatlarining iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari, foizlarda
Barcha mamlakatlar 2009-yilda (jahon iqtisodiy inqirozi) iqtisodiy o‘sishning sezilarli sekinlashishini boshdan kechirganligini ko‘rish mumkin. 12 mamlakatdan to‘qqiztasida iqtisodiyot o‘smagan, balki qisqargan. Deyarli barcha mamlakatlarda 2014 va 2015-yillar qiyin kechgan, bu ma’lum ma’noda Rossiyadagi inqiroz va Rossiya rubli qiymatining pasayishi, shuningdek Ukrainadagi urush bilan bog‘liq. Har qanday tashqi shoklarni pisand qilmaydigan yagona mamlakat bu O‘zbekiston.
Haqiqatda ham eksport tovarlarimizning jahon narxlariga, tashqi mehnat migrantlari daromadlarining kirib kelishi (oxirgi yillarda rubl va tenge kurslari pasayishi oqibatida juda kamaygan), shuningdek, iqtisodiy o‘sishni tezlashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi ichki omillarga qaram emasmizmi? Bu masalada shubhaga boraman.
Narsalarni o‘z nomi bilan atasak, tan olish kerakki, deflyator qiymati avvaldan belgilangan iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichiga moslashtiriladi. Shu tariqa, yiliga sakkiz foizga teng barqaror iqtisodiy o‘sishimiz — bu uydirma.
Buzib ko‘rsatilgan statistik ma’lumotlarni (boshqa ma’lumotlar yo‘q, deb qo‘rqaman) ishga solishda davom etsak, iqtisodiyotdagi vaziyatni qanchalik real baholash va adekvat qarorlar qabul qilish mumkin?
Yana bir savol. Nega xalqaro tashkilotlar buzib ko‘rsatilganligi ravshan bo‘lsa-da, iqtisodiy o‘sishimizning rasmiy ko‘rsatkichlari bilan ish yuritadi? Javob oddiy: inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini baholash — milliy statistika boshqarmalarining alohida huquqi, muqobil statistika esa yo‘q. Shuning uchun xalqaro tashkilotlar ekspertlari rasmiy baho va prognozlar berishda milliy statistika ma’lumotlaridan boshqa manbaga asoslana olmaydi. Ular o‘z statistikasini buzib ko‘rsatishdan hech kim manfaatdor emasligi tamoyiliga tayanadi. Bu notanish hududda to‘siqli yugurishda o‘z ko‘zini bog‘lab qo‘yish bilan teng. Adekvat va haqqoniy statistikasiz to‘g‘ri qarorlar qabul qilish shunchaki imkonsiz. Kim ixtiyoriy ravishda o‘zi bilan shunday yo‘l tutadi?
Muallif fikri tahririyat fikridan farq qilishi mumkin.
Izoh (0)