Мустақил иқтисодчи-эксперт Юлий Юсупов аҳоли реал даромадлари ўсиши ва бошқа иқтисодий кўрсаткичлар расмий статистикасини таҳлил қилади ва у нега ишончли кўринмаслигини тушунтиради, деб ёзади «Kommersant.uz».
Яқинда «2016 йилда аҳоли жон бошига ялпи даромад 11 фоизга ошди» сарлавҳасига кўзим тушди.
Гап фақат кўрсаткичнинг ишониш қийин бўлган қийматида эмас, балки кўрсаткичнинг ўзидадир.
Назарий жиҳатдан у аҳоли даромадларидан (маош, пенсия ва бошқа даромадлар) инфляция айириб ташланганда қандай ўзгарганлигини кўрсатиши лозим. Яъни номинал даромад ўсиши истеъмол товарлари ва хизматлар (истеъмол нархлари индекси билан ўлчанувчи) нархлари ўсишини ўз ичига олса, реал даромад ўсишидан истеъмол нархлари ўсиши чиқариб ташланиши керак.
Амалда эса аҳоли реал даромадлари ўсишининг Ўзбекистон расмий статистикаси кўп йиллар фантастик рақамларни кўрсатди. Бизда реал даромадлар реал ялпи ички маҳсулотдан анча тезроқ ўсди ва бу ўсиш элементар соғлом ақлга зид келарди. Масалан, 2007 йилда мамлакат ялпи ички маҳсулот ҳажми 9,5 фоизга, реал иш ҳақи, пенсия, стипендия ва нафақалар эса 40 фоизга ошган.
Давлат статистика қўмитаси сайтида ушбу кўрсаткичнинг динамик қаторларини топа олмаслигингиз тасодиф эмас. Чунки бу «реал ўсиш»нинг кўп йиллик кўрсаткичлари жамланса, мамлакатимиздаги яшаш даражаси ривожланган мамлакатлар ҳаёт даражаси билан тенглашиши керак эди. Айни пайтда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот қиймати ҳақидаги маълумотларга мувофиқ мамлакатимиз ривожланган мамлакатлардан ҳали анча узоқ. 2015 йилда Ўзбекистон учун ушбу кўрсаткич 2 132 долларни ташкил этди (дунё бўйича ўртача қиймат — 10 112 доллар). Ўзбекистон Жаҳон банкида маълумотлари бўлган 188 мамлакат ичида унчалик шарафли бўлмаган 134-ўринни эгаллади. Таъкидлаш жоизки, бунда ҳисоб-китоб расмий алмашув курси бўйича юритилган. У бозор курси бўйича қайта ҳисоблаб чиқилса янада қуйи поғонага тушишимизга тўғри келар эди.
Нима сабабдан аҳоли реал даромадлари ўсиш кўрсаткичлари шунчалик ҳақиқатдан узоқки, ҳатто Давлат статистика қўмитаси ҳам улар билан иш юритишга уялади? Жавоб аниқ — у истеъмол нархлари индекси кўрсаткичи қанчалик бузиб кўрсатилган бўлса, шунчалик ҳақиқатдан йироқ: реал қийматлар билан таққослаганда истеъмол нархлари индекси қанчалик паст бўлса, декларация қилинаётган аҳоли реал даромадлари шунчалик юқоридир.
Расмий статистикага мувофиқ, 2003 йилдан буён Ўзбекистонда истеъмол нархлари йиллик ўсиши 8 фоиздан ошмайди. Бу қанчалик ҳақиқатга яқин эканлигига Ўзбекистоннинг исталган фуқароси баҳо бериши мумкин. Бироқ расмий статистиканинг ўзида ҳам бу рақамнинг беъмани эканлигига ошкора сигнал бор.
Истеъмол нархлари индекси — истеъмол товарлари ва хизматлари нархлари ўсишини кўрсатувчи инфляция индикаторларидан фақат биттаси. Бошқа кўрсаткичлар ҳам бор. Масалан, ЯИМ нархлари индекси. Ушбу икки кўрсаткич ўртасида катта фарқ бўлмаслигини мантиқан тахмин қилиш мумкин. Амалда ҳисоб-китоб қилишнинг турли усуллари ва нархлар ўзгаришининг нотенглиги туфайли баъзан фарқ юзага келиши мумкин. Бироқ ўртача қийматни ҳисобга олса, улар ўртасидаги фарқ катта бўлмаслиги керак.
Ўзбекистонда эса бу фарқ катта, йил сайин сақланиб келмоқда ва бу тафовут етти каррагача етиши мумкин (2003 йилда бўлгани каби). Қуйида Собиқ Иттифоқ бўйича қўшни мамлакатлар баъзиларининг шу каби ҳисоб-китоблари келтирилган ва у бошқа мамлакатларда бундай ҳолат кузатилмаётганини кўрсатади.
Манба: http://databank.worldbank.org/data/home.аспх ва Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосидаги ҳисоб-китоблар
Аслида эса Ўзбекистон Истеъмол нархлари индекси ва дефлятори ўртасидаги фарқ янада каттароқ бўлиши керак. Чунки дефлятор қиймати пасайтириб кўрсатилган.
Бундан қандай хулоса чиқариш мумкин? Ўзбекистонда истеъмол нархлари индекси реалликка жуда кам алоқадор. Эҳтимол, умуман алоқаси йўқ.
Энди дефлятор (ЯИМ нархлари индекси) ҳақида. У ялпи ички маҳсулот ўсиш кўрсаткичини инфляциядан тозалаш учун ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, нима сабабдан дефлятор истеъмол нархлари индекси каби кўз-кўз қилинмаслигини тушуниш мумкин. Агар шундай бўлганда, иқтисодиётимиз нолинчи йилларда йилига 30—40 фоиз суръат билан ўсган бўларди. Бу эса ҳеч бир мантиққа тўғри келмайди: жаҳон цивилизацияси тарихида бунга яқин ҳолат ҳам юз бермаган. Таъкидлаш жоизки, аҳоли реал даромадларининг кўп йиллар давомида бундай суръатлар билан ўсиши ҳам ҳеч қаерда ва ҳеч кимда кузатилмаган.
Дефлятор қиймати қанчалик ҳақиқатга яқин эканлигини тушуниш учун иқтисодий ўсишнинг реал кўрсаткичларига (яъни реал ЯИМ ўсиш суръатлари) кўз ташлаш лозим.
Ўзбекистон иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари, фоизларда
Расмий статистикага кўра, иқтисодиётимиз жуда юқори суръатлар билан ривожланаётганлигини кўришимиз мумкин (8 фоиз плюс-минус ярим фоиз — бу жуда яхши кўрсаткич). Диққатга сазовор жиҳати, бу кўрсаткич жуда-жуда барқарор. Шунчалик барқарорки, бундай барқарорлик аналогларини топиш қийин. Жаҳон иқтисодиёти бу йилларда анча чуқур инқирозни бошдан кечиргани ва кўплаб экспорт товарларимиз нархлари тушганлигини ҳисобга олсак, бу барқарорлик янада ҳайратланарли. Иқтисодий ривожланиш йўлимиз қанчалик ўзига хос эканлигини тушуниш учун баъзи қўшни давлатлар иқтисодий ўсиш суръатлари қандай ўзгарганлигига кўз ташлаш кифоя.
Собиқ социалистик мамлакатлар алоҳида давлатларининг иқтисодий ўсиш кўрсаткичлари, фоизларда
Барча мамлакатлар 2009 йилда (жаҳон иқтисодий инқирози) иқтисодий ўсишнинг сезиларли секинлашишини бошдан кечирганлигини кўриш мумкин. 12 мамлакатдан тўққизтасида иқтисодиёт ўсмаган, балки қисқарган. Деярли барча мамлакатларда 2014 ва 2015 йиллар қийин кечган, бу маълум маънода Россиядаги инқироз ва Россия рубли қийматининг пасайиши, шунингдек Украинадаги уруш билан боғлиқ. Ҳар қандай ташқи шокларни писанд қилмайдиган ягона мамлакат бу Ўзбекистон.
Ҳақиқатда ҳам экспорт товарларимизнинг жаҳон нархларига, ташқи меҳнат мигрантлари даромадларининг кириб келиши (охирги йилларда рубль ва тенге курслари пасайиши оқибатида жуда камайган), шунингдек, иқтисодий ўсишни тезлаштирувчи ёки секинлаштирувчи ички омилларга қарам эмасмизми? Бу масалада шубҳага бораман.
Нарсаларни ўз номи билан атасак, тан олиш керакки, дефлятор қиймати аввалдан белгиланган иқтисодий ўсиш кўрсаткичига мослаштирилади. Шу тариқа, йилига саккиз фоизга тенг барқарор иқтисодий ўсишимиз — бу уйдирма.
Бузиб кўрсатилган статистик маълумотларни (бошқа маълумотлар йўқ, деб қўрқаман) ишга солишда давом этсак, иқтисодиётдаги вазиятни қанчалик реал баҳолаш ва адекват қарорлар қабул қилиш мумкин?
Яна бир савол. Нега халқаро ташкилотлар бузиб кўрсатилганлиги равшан бўлса-да, иқтисодий ўсишимизнинг расмий кўрсаткичлари билан иш юритади? Жавоб оддий: инфляция ва иқтисодий ўсиш суръатларини баҳолаш — миллий статистика бошқармаларининг алоҳида ҳуқуқи, муқобил статистика эса йўқ. Шунинг учун халқаро ташкилотлар экспертлари расмий баҳо ва прогнозлар беришда миллий статистика маълумотларидан бошқа манбага асослана олмайди. Улар ўз статистикасини бузиб кўрсатишдан ҳеч ким манфаатдор эмаслиги тамойилига таянади. Бу нотаниш ҳудудда тўсиқли югуришда ўз кўзини боғлаб қўйиш билан тенг. Адекват ва ҳаққоний статистикасиз тўғри қарорлар қабул қилиш шунчаки имконсиз. Ким ихтиёрий равишда ўзи билан шундай йўл тутади?
Муаллиф фикри таҳририят фикридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)