Озарбайжон ва Россия ўртасидаги можаро: нега бу икки томонлама зиддият Марказий Осиёда акс-садо бермоқда?

Озарбайжон ва Россия ўртасидаги ҳозирги зиддият Марказий Осиё давлатлари учун учта асосий оқибатга эга:

1. Бокунинг Туркий давлатлар ташкилоти доирасидаги ҳамкорликка, айниқса логистика ва рақамлаштириш соҳаларида, кучлироқ эътибор қаратиши.
2. Россиянинг Халқаро Шимол-—Жануб транспорт йўлагининг ғарбий тармоғидаги Озарбайжон сегментидан Марказий Осиё мамлакатлари орқали ўтиб, кейин Эрон ва Афғонистонга борадиган йўналишга эътиборини қаратиши.
3. Европа Иттифоқининг Хитой билан самаралироқ рақобатлашиш учун Марказий Осиёга, хусусан, минтақа ресурсларига ишончли кириш йўлини таъминлаш мақсадида Жанубий Кавказдаги таъсирини мустаҳкамлашга интилиши.

Гарчи Озарбайжон ва Россия ўртасидаги анъанавий яқин иқтисодий алоқалар иккала томонни ҳам ярашув ва охир-оқибат муносабатларни нормаллаштириш йўлини излашга ундаса-да, ҳозирги кескинлик даражасини ҳал қилиш учун вақт керак бўлади. Шу даврда Марказий Осиё давлатларига бевосита таъсир кўрсатадиган муҳим ўзгаришлар юз бериши мумкин.

“Намунавий ҳамкорлик”дан очиқ қарама-қаршиликкача

Шу ёзгача россиялик таҳлилчилар Озарбайжон билан муносабатларни посцовет алоқалари орасида нисбатан силлиқ деб таърифлашарди. Икки давлат савдо-сотиқни кенгайтиришдан манфаатдор бўлиб, хавфсизлик соҳасида ҳамкорлик қилган ва умуман олганда, Ғарбнинг ички масалаларга аралашувини чеклашдан манфаатдор эди. Икки этник озарбайжонлик ака-ука Екатеринбургда полиция ҳибсхонасида вафот этганидан кейин бир неча ҳафта ичида вазият ўзгарди. Умуман олганда, можаро Оқтов шаҳрида Боку—Грозний йўналишидаги Азал самолётининг фожиали ҳалокати билан боғлиқ. Экспертларнинг фикрича, Россия муносиб тарзда узр сўрамаган.

Озарбайжоннинг жавоби бир неча Россия фуқароларини ҳибсга олиш, Спутник ахборот агентлиги офисини текшириш, Россияда ўтказилиши режалаштирилган маданий тадбирларни бекор қилиш ва давлат телевидениесида Москвага нисбатан янада танқидий оҳангни қабул қилишдан иборат бўлди. Ушбу ҳодисаларнинг учта асосий таъсирини қайд этиш мумкин:

1. Ички ўлчов — Қорабоғ масаласи олдинги ўринлардан узоқлашганда, кучайган ташқи кескинлик фонида миллий бирдамликни сақлаб қолиш.
2. Ташқи сигнал бериш — Ғарб ва собиқ совет республикаларига Озарбайжоннинг мустақил ташқи сиёсатни фаол илгари суриш орқали Россиянинг сунъий йўлдоши эмаслигини кўрсатиш.
3. Музокара дастаги — Россиянинг Жанубий Кавказдаги таъсири 2020 йилги уруш ва Украинадаги урушдан кейин сезиларли ўзгаришларни бошдан кечираётганини таъкидлаш.

Натижада иккала пойтахт ҳам муносабатларни “стратегик” деб таъкидласа-да, бир-бирига нисбатан 1990 йиллардан бери кузатилмаган даражада шубҳа билан қарашмоқда. Бу кескинлик, ўз навбатида, Каспийдан анча узоқда — энг аввало Марказий Осиёда иқтисодий географияни, транзит дипломатияни ва буюк давлатлар ўртасидаги рақобатни қайта шакллантирмоқда.

Нега география бирданига янада муҳимроқ аҳамият касб этди?

Озарбайжон тилида “Кўнüл Cоғрафиясı” тушунчаси мавжуд бўлиб, у сўзма-сўз “юрак географияси” ёки “қалб харитаси” деган маънони англатади. Бу инсоннинг ички ҳиссий оламини — туйғулари, хотиралари, боғланишлари ва қалбида азиз инсонлар ҳамда тажрибалар сақланадиган “жойлар”ни ифодаловчи шеърий ибора. Озарбайжон учун Марказий Осиё мамлакатлари унинг “Кўнüл cоғрафияси”нинг бир қисмини ташкил этади. Ушбу босқичда Жанубий Кавказда жойлашган Озарбайжон ва Марказий Осиё давлатларининг географик жиҳатдан яқинлиги икки минтақанинг яқинлашиши ва Евросиё алоқаларини ривожлантириш учун имконият яратмоқда.

2.1 Turbo зарядланган туркий вектор

Марказий Осиёнинг баъзи ҳукуматлари узоқ вақтдан бери савдо, транспорт ва рақамли ўзаро боғлиқлик каби муайян соҳаларда туркий давлатлар билан яқинроқ ҳамкорликни кўриб чиқмоқда ва яқинда бўлиб ўтган Москва—Боку можароси буни илгари суриш учун аниқ геосиёсий сабаб қўшди. Инқироздан олдин ҳам, ундан кейин ҳам минтақадаги расмийлар Озарбайжоннинг ғарбга йўналтирилган транзит йўлакларига таянадиган лойиҳаларга содиқлигини яна бир бор таъкидлади.

Ўрта йўлак — юк ташиш ҳажми 2024 йилда 63 фоизга ўсиб, дастлабки 11 ойда 4,1 миллион тоннага етди ва йўналиш 2025 йилда камида 50 000 стандарт контейнерни ўтказишни мақсад қилган. Чунки юк жўнатувчилар ҳам Россия ҳудуди, ҳам Сувайш бўғизидаги тўсиқлардан ҳимояланишга интилмоқда.

Яшил энергия йўлаги — июлда ишга туширилган Яшил йўлак иттифоқи 2029 йил охиригача Марказий Осиё қайта тикланадиган энергия манбаларини тўғридан-тўғри Европа Иттифоқи тармоғи билан боғлайдиган Қозоғистоннинг Ақтау шамол кластеридан Бокуга ва Қора денгиз остидан Руминия ҳамда Венгрияга 1 ГВт қувватли сув ости кабелини ўтказишни режалаштирмоқда.

Углеводород алмашинуви оқимлари — Кремлнинг эътибори чалғиган пайтда, SOCAR ва KazMunayGaz Ақтов—Боку нефть қатновини бугунги 1,5 миллион тоннадан 10 миллион тоннагача лойиҳа қувватига кенгайтириш бўйича музокараларни қайта тиклади. Туркманистон эса параллел равишда газни электр энергиясига айлантириб экспорт қилиш лойиҳасини ўрганмоқда. 2025 йил май ойида “ҚазМунайГаз” бошқаруви раиси Асхат Хасенов ва SOCАР президенти Ровшан Нажаф ўртасида бўлиб ўтган учрашувда томонлар Ақтов—Боку—Жайҳон йўналиши бўйича нефть ташишни кенгайтиришга содиқлигини яна бир бор тасдиқладилар. Шунингдек, томонлар 5 миллион тоннагача нефть ўтказиш қувватига эга бўлган Боку—Супса қувури орқали Қозоғистон нефтини етказиб бериш бўйича музокаралар олиб бормоқда. Бироқ ҳақиқий натижаларга эришиш учун Қозоғистон Каспий денгизи орқали нефть ташиш мақсадида ўз танкер флотини кенгайтириши лозим.

Сиёсий жиҳатдан, учала давлат ҳам Алиев “бизнинг биринчи оиламиз” деб атайдиган Туркий давлатлар ташкилотига (ТDT) таянади. Марказий Осиёнинг баъзи президентлари учун ТDT НАТО ёки Европа Иттифоқи ташаббуслари сингари Москвани дарҳол ғазаблантирмайдиган ҳолда Боку (ва шу орқали Анқара) билан чуқурроқ ҳамкорлик қилиш учун хавфсиз кўп томонлама ниқоб вазифасини ўтайди.

2.2 Шимол—Жануб йўлаги: шарқий бурилиш нуқтаси

Халқаро Шимол—Жануб транспорт йўлаги (INSTC) Форс кўрфазида туташувчи уч йўналиш сифатида тасаввур қилинган. Озарбайжондан Эроннинг Астара портигача чўзилган ғарбий йўналиш энг тўғри йўл ҳисобланади. Бироқ ҳозирда Эрон ва Исроил ўртасида қизил чизиқлар йўқлиги сабабли у сиёсий хавф остида қолмоқда, чунки ўзаро ҳужумлар исталган вақтда содир бўлиши мумкин. Россия темирйўл операторлари юкларни шарқий йўналишга (Қозоғистон—Туркманистон—Эрон) секин-аста ўтказмоқда. Бу йўналишнинг барча INSTC контейнер ташишларидаги улуши 2022 йилдаги 67 фоиздан 2024 йилда 78 фоизгача кўтарилди.

Марказий Осиё учун бунинг икки жиҳати бор:

1. Қаттиқ инфратузилмавий имконият. Теҳрон ва Москвада қозоқ ва туркман йўлларини, шунингдек, Туркманбоши—Боку йўналишини модернизация қилишни биргаликда молиялаштириш учун етарли сабаблар мавжуд. Қозоғистон аллақачон бу йўналишни “Ҳинд океанига қуруқлик порти” лойиҳасининг бир қисми сифатида кўрмоқда. Ашхобод эса буни Эрон газ қувурлари тармоғи орқали газ экспортини йўлга қўйиш воситаси деб билмоқда.
2. Афғон вариантининг қайтиши. Ғарбий йўналиш қоқилаётган бир пайтда, Россия ва Ўзбекистон Термиздан Покистоннинг Карачи ва Гвадар портларигача бўлган Трансафғон темирйўлини қайта жонлантирди. Агар (ва бу ҳамон катта “агар” бўлиб қолмоқда) хавфсизлик кафолатлари ўз кучида қолса, Ўзбекистон ва Қозоғистон экспортчилари Жанубий Осиё ва Форс кўрфазига юк етказиб бериш муддатини ўн кунга қисқартириб, мавжуд савдо йўналишларига қўшимча равишда йўлларни хилма-хил қилишлари мумкин.

Шарқий йўналишлар Марказий Осиё давлатлари ҳудуди орқали ўтувчи транзитни ўз ичига олади.

Бошқача айтганда, Озарбайжонни четлаб ўтувчи ҳар бир километр Марказий Осиё ҳудудига янги сармоялар ва стратегик эътиборни жалб қилади.

2.3 Брюссел Кавказ орқали Шарққа назар солмоқда

Европа Иттифоқи Озарбайжон ва Россия ўртасидаги кескинлик кучайиб бораётганини ҳам хавотирли ҳодиса, ҳам Жанубий Кавказ минтақасида ўз таъсирини кенгайтириш учун стратегик имконият сифатида кўрмоқда. Учта йўналиш алоҳида ажралиб туради:

1. Россия ҳаракатларини қоралаш. Европа Иттифоқи Россиянинг этник озарбайжонларга нисбатан муносабатини тўғридан-тўғри танқид қилди. Европа Иттифоқининг Озарбайжондаги элчиси Питер Михалко “Россия хавфсизлик кучлари томонидан этник озарбайжонларга нисбатан зўравонлик, қийноқлар ва ғайриинсоний муносабат, ҳатто ўлимга олиб келган” хабарларни қаттиқ қоралади.
2. Алоқа учун молиявий ёрдам. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, Арманистон ва Озарбайжон билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш муқобил транспорт йўллари орқали “Европа Иттифоқига Жанубий Кавказ, Марказий Осиё ва Хитойга хавфсиз киришни таъминлаши” мумкин. 2022 йилдан бери Европа тикланиш ва тараққиёт банки Жанубий Кавказ учун 350 миллион евродан ортиқ транспорт кредитларини тасдиқлади.
3. Юмшоқ кучнинг ўсиши. Илгари Боку учун қўлланилган инсон ҳуқуқлари борасидаги риторика энди энергия хавфсизлиги хабарлари фойдасига юмшатилди. Европа Иттифоқининг миналардан тозалаш ва углерод чегараларини тартибга солиш дастурлари эса энди Озарбайжонни Марказий Осиёдаги “олдинги сафдаги ҳамкорлар” билан аниқ боғламоқда.

Марказий Осиё икки томонлама наф кўради: биринчидан, Кавказ ва Хитой ўртасидаги ҳар қандай қуруқлик кўпригининг ажралмас қисми сифатида, иккинчидан, Брюсселнинг Пекин билан кенг кўламли рақобатида муҳим рол ўйнайдиган минтақа сифатида. Россиянинг Бокудаги мавқеи қанчалик ноаниқ кўринса, Европа Иттифоқининг Марказий Осиёни четки эмас, балки тўғридан-тўғри ҳамкор сифатида кўриш борасидаги нуқтаи назари шунчалик кучаяди.

Хулоса: Марказий Осиёнинг йўлак имконияти

Озарбайжон—Россия можароси ҳали ҳам пасайиши мумкин, чунки иккала томон ҳам бир-бирига иқтисодий жиҳатдан муҳтож, бироқ психологик чегара аллақачон босиб ўтилган. Марказий Осиё давлатлари учун сабоқ аниқ: хилма-хиллик барқарорликка тенгдир.

 Жанубий Кавказ давлатлари билан ҳамкорликни кучайтириш, INSTCънинг муқобил келишувлари ёки Европа Иттифоқи билан алоқаларни тезлаштириш орқали бўлсин, минтақа яна бир геосиёсий ўзгаришни аниқ инфратузилма ва дипломатик имкониятларга айлантириш билан шуғулланмоқда.

Бу жараёнда Марказий Осиё энди Кавказ ишларининг узоқдаги кузатувчиси эмас, балки фаол манфаатдор томонга айланмоқда. Унинг темир йўллари, энергия тармоқлари ва ташқи сиёсат йўналишлари халқаро муносабатларда объект эмас, балки субъект мақомини тасдиқлашга хизмат қилади.

Элданиз Гусеинов,
“Дарё” шарҳлловчиси