Бугун уйқудан уйғонишимиз билан ижтимоий тармоқ ва мессенжерларга киришга ошиқамиз, ҳаётимизни реал вақт режимидаги янгиликлар ва постларсиз тасаввур эта олмаймиз. Онлайн-платформалар ёрдамида нафақат мулоқот қилиш, тезкор хабарлардан баҳраманд бўлиш, балки таълим, тижорат, хизмат кўрсатиш каби соҳаларда кенг фойдаланиш имконияти бор.
Шу маънода ҳозирда блогерлар, инфлюенсерлар, ижтимоий тармоқлардаги турли гуруҳ ва канал эгалари ахборот тарқатиш, фикр билдириш, жамоатчиликка таъсир ўтказиш борасида мамлакатимиз медиа маконида фаоллик кўрсатмоқда. Бироқ рақамли муҳитда уларнинг эркинлиги, ҳуқуқлари қай даражада? Шу нуқтайи назардан, соҳада айрим муаммолар борки, улар тобора долзарб аҳамият касб этмоқда.
Масалан, баъзи онлайн-платформалар томонидан фойдаланувчиларга аккаунт ёки гуруҳ/канал очиш имконияти чекланиши кузатилади. Айрим давлатларда ижтимоий тармоқларнинг рўйхатдан ўтиш ёки фойдаланиш қоидалари мураккаблаштирилгани сабабли фуқаролар эркин фаолият олиб бора олмайди. Қоидаларнинг нотўғри ёки ноаниқ баён этилиши фойдаланувчиларга нисбатан номувофиқ шарт-шароитлар яратиб, уларни ҳимоясиз қолдиради.
Муаммолар қаторига контент модерацияси ва молиявий фойда олиш жараёнига халал бераётган чекловлар ҳам киради. Шундай платформалар борки, ижодий ёки тижорий фаолият олиб бораётган фойдаланувчиларни даромад топиш имкониятидан маҳрум қилади. Контент тарқатиш алгоритмлари баъзи фойдаланувчиларга “лайк” босилган контентни кўпроқ кўрсатади, бошқа контентни эса эътиборсиз қолдиради.
Эътиборга молик муҳим масалалардан яна бири шундаки, фойдаланувчи ўзига мос келмайдиган контентдан ҳимояланишда қийналади. Контент филтрлаш механизмлари самарасиз ёки ноаниқ ишлаши натижасида фойдаланувчини унга қизиқ бўлмаган контентдан муҳофаза қилиш мураккаблашади. Бунда, энг ёмони, болалар ва ёшлар учун зарарли контентга осон кириш имконияти пайдо бўлади.
Юқоридаги муаммолар фойдаланувчилар, блогерлар, инфлюенсерлар ва ижтимоий тармоқлардаги ресурслар эгалари учун аниқ ҳуқуқлар, кафолатлар зарурлигини кўрсатади. Хусусан:
• аккаунт, гуруҳ, канал очиш ҳамда онлайн-платформадан фойдаланиш қоидалари ва шартлари тўғрисида тўлиқ ва ишончли маълумот олиш;
• қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай усулда контент тайёрлаш, олиш, жойлаштириш, тарқатиш;
• фикрни эркин ифода этиш ҳамда ўз ҳуқуқлари, қонуний манфаатлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш;
• онлайн-платформа мулкдори ёки тармоқ модераторига талаб (эътироз) билан мурожаат қилиш;
• ижодий, тижорат ва бошқа қонуний фаолиятдан даромад олиш;
• агар ўз қизиқишлари ва қарашларига зид келса, онлайн-платформалар томонидан таклиф этиладиган маҳсулотларни рад этиш;
• онлайн-платформада нохуш ёки қизиқтирмайдиган контент намойиш этилишини чеклаш;
• шахсий аккаунти, блоги ёки ресурсига асоссиз чеклов қўйилган ҳолда, сабабларини билиш.
Бу ҳуқуқлар фақатгина эркинликни таъминлаш учун эмас, балки интернет муҳитида шаффофлик, адолат ва хавфсизликни кучайтириш мақсадида ҳам талаб этилади.
Дарҳақиқат, хавфсизлик. Энди масаланинг шу томонига эътибор қарацак. Тўғри, ижтимоий тармоқлар маълумот алмашиш ва воқеа-ҳодисалардан хабардор бўлишда муҳим восита, дедик. Бироқ улар орқали нафақат фойдали маълумотлар, балки зарарли ва қонунга зид ахборотлар ҳам кенг тарқалаётгани охирги пайтлар жиддий хавотирларга сабаб бўлмоқда.
Жумладан, ёлғон хабарларнинг кўплиги, маълумотлар тўғрилиги ёки ҳаққонийлигини аниқлашнинг қийинлиги, ахборот спекуляцияси мавжудлиги, одамларнинг ўзаро мулоқоти давомида баъзан этика нормаларининг қўпол равишда бузилиши, ўйламасдан қилинган айрим ҳаракатларни орқага қайтариб бўлмаслиги, қолдирилган баъзи ноўрин постларни ўчириб бўлмаслиги, ёмон кучларнинг интернетдан тарғибот майдони сифатида фойдаланишлари, шахсий маълумотларнинг ўғирланиши ва бошқа техник таҳдидларнинг мавжудлиги.
Шу сабабли фуқаролар, айниқса блогерлар, инфлюенсерлар ва ижтимоий тармоқлардаги гуруҳ ва канал эгаларининг ҳуқуқлари билан бир қаторда мажбуриятларини ҳам аниқ белгилаш муҳим. Бу ҳозирги рақамли маконда одамлар учун хавфсиз ва соғлом муҳитни шакллантириш учун зарур. Шундан келиб чиқиб, қуйидаги мажбуриятлар аниқ белгилаб қўйилиши лозим:
— Қонунлар доирасида фаолият юритиш.
— Шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари, шаън ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш. Интернетдаги мулоқот ва контент яратиш жараёнида шахсларнинг ҳуқуқларини камситишга, шунингдек, таҳқирлаш, туҳмат, шахсий маълумотларни тарқатиш, кибербуллинг каби ҳолатларга йўл қўймаслик.
— Ноқонуний (жиноий, экстремистик, зўравонликка чорловчи, дезинформация ва порнографик) контентни жойлаштирмаслик ва тарқатмаслик.
— Ноқонуний контент жойлаштирилган, тарқатилган ҳолларда, уни ўчириш. Бу нафақат ҳуқуқий талаб сифатида, балки ахлоқий масъулият нуқтайи назаридан ҳам муҳимдир.
Онлайн маконда эркинлик ва масъулият ўртасидаги мувозанатни сақлаш жамиятда информацион ва маънавий гигиенани таъминлайди. Шу боис ҳам соҳага оид қонунчиликни такомиллаштириш муҳим бўлиб, бу интернетдан хавфсиз, шаффоф фойдаланиш имконини яратади.
Жўраев Аббосжон,
ИИВ Тезкор-қидирув департаменти Киберхавфсизлик маркази масъул ходими
Изоҳ (0)