“Ҳам қиммат, ҳам самарасиз” — иқтисодчилар иссиқ сув ва иссиқлик таъминоти тўловининг катта қисми давлат бюджетидан қопланаётгани ҳақида

Тошкент шаҳри аҳолиси учун иссиқлик ва иссиқ сув таъминоти хизматлари тўловининг асосий қисми давлат бюджети ҳисобидан қопланиши нотўғри. Бу ҳақда иқтисодчилар Отабек Бакиров ва Беҳзод Ҳошимов фикр билдирди.

Тошкент шаҳри аҳолиси учун иссиқлик ва иссиқ сув таъминоти хизматлари нархи 91 минг 960 сўмдан (Гкал учун) 105 минг 754 сўмга оширилмоқда. Ҳозирда иссиқ сувнинг асосий тарифи 664 минг сўмни ташкил этади. Бунинг 14 фоизини, яъни 91 минг 960 сўмини аҳоли тўлайди. Қолган 570 минг сўми маҳаллий бюджетдан субсидия шаклида ажратилади.

Маҳаллий бюджетга юкни камайтириш учун тариф 15 фоизга оширишга қарор қилинди. Шунда аҳоли базавий тарифнинг 16 фоизини тўлайди. Қолгани яна давлат бюджетига юк.

Мазкур қарор юзасидан иқтисодчилар Отабек Бакиров ва Беҳзод Ҳошимов фикр билдириб, давлат энергетикага халқ ҳисобидан субсидия бериши зарарли ҳамда самарасиз эканига эътибор қаратди.

Иқтисодчи Беҳзод Ҳошимов фикрига кўра, нархларни реалликка мутаносиб қилиш зарур.

“Яхши ва тўғри қарор — ислоҳотни биттада охирига етказишда — яъни нархларни реалликка мутаносиб қилишда бўлади. Бундай яримта чораларни деб мана 30 йилдан бери энергетикамизда муаммолар мавжуд ва улар ҳали-бери ечилмайди. Агар ҳозирги тенденция сақланиб қолса, кейинги 30 йилдан кейин ҳам нормал энергетик ислоҳот амалга ошмаса керак. Қолган қисми давлат бюджетидан тўланади, деган жойини қолган қисмини ҳам тўлиқлигича аҳоли тўлайди, лекин тўғридан тўғри эмас ва ишлатишига қараб эмас, балки солиқ ундирилишига қараб ва орада йўқотишлар билан, десак тўғри бўлади”, — деб ёзади иқтисодчи.

Беҳзод Ҳошимов фикри давомида ҳозирги вазиятни нон мисолида тушунтирди.

“Яхшиям, нонни ҳокимиятлар арзонлаштириб тарқатишмайди, ундай бўлганда, балки нон ҳам етмас эди. Нима учун? Тасаввур қилинг, сиз олаётган ноннинг 14 фоизини тўлайсиз, қолганини эса ҳокимият тўлайди. Ҳокимият пулни қаердан олади? Сиз тўлаган солиқлардан. Лекин ўша фарқини тўлаш учун, анча кўп йўқотиш ва маъмурий харажатлар билан бирга, рағбатлар нотўғри тақсимланади. Агар новвой билса, нонга асосий тўловчи ҳокимият эканини, у ўз нонини яхшироқ, мазалироқ қилиш билан шуғулланмайди — чунки барибир ундан бошқа ҳеч ким нонини сота олмайди. Сотиб олувчи ҳам бир дона — ҳокимият. Шунга кераклигича самарасиз бўла олади, нонини ишлаб чиқариш харажатларини ошираверади, сифати билан иши бўлмайди. Энг қизиғи — нон етмай қолса ҳам, муаммо бўлмайди. Хуллас, менимча шу нон ҳақида метафорадан тушунсак бўладики, давлат энергетикага халқ ҳисобидан субсидия бериши ва ўртада ўртакашлик қилиши ҳам қиммат, ҳам зарар, ҳам самарасиз. Оқибати нафақат ёмон экология, балки ёмон иқтисодиёт. Айтмоқчи, табиийки, бу нарса регрессив. Тарифларни прогрессив қилиш йўли ҳам бор”, — дея ҳолатни шарҳлаган мутахассис.

Иқтисодчи Отабек Бакировнинг ёзишича, тарифларнинг 15 фоизга оширилиши ёмон қарор, ундан ҳам ёмони — тарифларни музлатишда давом этишдир.

“Қарийб 5 йилдан буён тарифлар музлатиб турилган янги Ўзбекистонда ҳеч қурса ўтган даврда йиғилган инфляция даражасида эмас, 15 фоизга оширилиш ҳам гўёки ўзи бўлмаган, лекин қабул қилиб бўлинган консенсуснинг бузилишидек кутиб олинмоқда. Янги давр хатолари ҳақида гап кетганда тарифларнинг 2019 йилдан буён музлатиб қўйилганини санамаслик мумкин эмас. Чунки бу орқали тарифлари музлаган, ўзи бусиз ҳам самарасиз бўлган соҳа ва ундаги давлат компаниялари янада боқимандалашди.

Харажатларни қисқартириш орқали фойдани кўпайтириш эмас, харажатларни шишириш орқали бюджетдан субсидияларни ундириш уларнинг бош бизнес моделига айланди. Беҳзод Ҳошимов ёзаётганидек, тарифнинг қолган 86 фоизини ҳам аслида сиз тўламоқдасиз, деган ҳақиқатни истеъмолчиларга етказиш ойдан ойга, йилдан йилга тобора қийинлашиб бораверади. Айни вақтда, айтайлик, истеъмолчи Қурбоновнинг эътирозлари тарози босиб кетаверади. Истеъмолчи Аббосовнинг нима ўзгаради, деган твити кўпроқ олқиш олаверади.

Тарифларнинг 15 фоиз оширилиши бу ёмон қарор. Бундан-да ёмон қарор тарифларни яна музлатишда давом этиш бўла олади, холос. Бу икки ёмон альтернативада тошбақа ва Ахиллес пойгаси давом этаверади. Лекин бу кетишда тез орада Тошкентда марказлашган иситиш ва иссиқ сув ҳам том маънода бўлмайди. Худди қолган Ўзбекистон — Андижон, Наманган, Қарши, Урганчдаги сингари”, — деб ёзган иқтисодчи.

Эслатиб ўтамиз, 2023 йил якунида юридик шахслар учун иссиқлик таъминоти хизматлари тарифлари 1,5 бараварга, бюджет муассасалари учун  1,6 баробарга оширилганди. Ўшанда аҳоли учун тариф ўзгаришсиз қолганди.

Маълумот учун, 2024 йилда иссиқлик энергиясини ишлаб чиқарувчиларга аҳолига кўрсатилган иссиқлик таъминоти хизмати учун пасайтирилган тарифларни қўллаш натижасида юзага келадиган зарарни қоплаш учун деярли 2 триллион сўм ажратилиши белгиланган. Бу маблағ пойтахт бюджетининг қарийб 25 фоизига тенг (бу йил Тошкент шаҳри бюджети 8 триллион 77 миллиард сўм бўлиши проноз қилинган). Мазкур йўналишда қопланган зарарлар учун 2023 йилда бюджетдан 1,6 триллион сўм, 2022 йилда 1,1 триллион сўм ажратилган.