“Ўзбекистонда тинчлик бўлиши Хитой учун жуда муҳим” — Абдулла Абдуқодиров

Ўзбекистон Республикаси президенти Шавкат Мирзиёев Хитой Халқ Республикаси Раиси Си Цзиньпиннинг таклифига биноан айни шу кунларда давлат ташрифи билан ушбу мамлакатда бўлиб турибди. Сўнгги бир неча йил ичида Хитой Ўзбекистоннинг асосий савдо ҳамкорига айланди. “Дарё” Ўзбекистон ва Хитой ўртасидаги иқтисодий муносабатларни таҳлил қилиш учун Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ислоҳотлар агентлиги директорининг биринчи ўринбосари Абдулла Абдуқодиров билан суҳбатлашди.

– Ўзбекистон президенти ўзининг 2024 йилдаги илк хорижий сафарини Хитой халқ республикасига амалга оширди. 2023 йилда Шавкат Мирзиёев 2 бор “Осмон ости мамлакати”га ташриф буюрган эди. Бу галги давлат ташрифи ўтган учрашувлардан нимаси билан фарқ қилади?

– Мен суҳбатни 2022 йилнинг сентябрь ойида Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Самарқанд шаҳрида ўтказилган саммити доирасида Шавкат Мирзиёев ва Си Цзиньпин ўртасида бўлиб ўтган учрашувдан бошламоқчиман. Сабаби учрашув доирасида 15 миллиард долларлик умумий кредит ва инвестиция доирасида келишувга қўл қўйилган эди. Лекин бугун Хитой халқ республикасидан Ўзбекистонга амалга оширилган инвестициялар ҳажми 5 миллиард долларга етмайди. Яъни биз катта ишларни мўлжал қилганмиз. Аммо бу йўлни босиб ўтиш учун вақт керак. Ҳали қиладиган ишларимиз жуда кўп.

2022 йилдан кейин дунёдаги вазият мутлақо ўзгариб кетди. Масалан, Яқин Шарқда юз бераётган уруш ҳаракатлари. Агар эсингизда бўлса, 2001 йил 11 сентябрь куни АҚШда юз берган террорчилик ҳаракатларидан сўнг дунё бутунлай ўзгариб кетган эди. Худди шунга ўхшаб, 2023 йил 7 октябрдан кейин дунё ўзгариб кетди. Дунёда мана шундай таранглик кучайиб бораётган бир паллада иқтисодий қудрат жиҳатдан иккинчи бўлган мамлакат лидери билан учрашиш муҳим аҳамиятга эга.

Бундан ташқари, Ўзбекистон президенти Марказий Осиёдаги барқарорликни таъминлашнинг энг асосий йўналишлардан бири – Хитой билан ҳамкорлик эканлигини айтиб ўтган. Эътибор беринг, Марказий Осиё деб айтилмоқда. Чунки Ўзбекистон якка ўзи суверенитети сақлаб қола олмайди.

– Давлатлар ўзаро ҳамкорлик қилаётганида ўз манфаатларини излайди. Ўзбекистонни Хитойда қандай иқтисодий манфаатлари бор? Ва ўз навбатида Хитойни Ўзбекистонда қандай манфаатлари мавжуд?

– Катта давлатлар билан кичик давлатларнинг ўзаро манфаатлари тўғрисида гапириш жуда оғир. Чунки Ўзбекистоннинг Хитой ташқи савдосида тутган ўрни 01 фоизга ҳам етиб бормайди. Лекин Ўзбекистоннинг географик жойлашуви ва Марказий Осиёда тутган ўрнига эътибор берадиган бўлсак, бу Хитой учун жуда аҳамиятга эга.

Ҳозир Хитой Туркманистондан йилига 17-18 миллиард куб/метр газ сотиб олади. Ва Туркманистондан Хитойга Ўзбекистон ҳудуди орқали 4 та газ қувурлари ўтган. Бу ердаги иқтисодий ва сиёсий барқарорлик Хитой учун ўзига хос аҳамиятга эга. Чунки Марказий Осиё халқаро асосан Ислом динига эътиқод қилади. Биламизки, Хитойдаги энг катта халқ – бу уйғурлар ҳисобланади. Шунинг учун минтақада умумбашарий қадриятлар олдинга сурилаётгани Хитой учун аҳамиятли бир факт.

Бугунги кундаги Хитой ва Ўзбекистон ўртасидаги иқтисодий алоқалар ҳақида гапирадиган бўлсак, Ўзбекистоннинг умумий ташқи иқтисодий фаолиятининг 25 фоизи Хитойга тегишли. Хитойдан Ўзбекистонга импорт бўлаётган асосий маҳсулотлар – автомобиль ва дастгоҳлар. Ўзбекистондан Хитойга экспорт бўлаётган маҳсулотлар эса газ ва текстиль маҳсулотлари. Умуман олганда, Хитой ва Ўзбекистон ўртасидаги ташқи алоқалар стабил ривожланмоқда. Буни олқишлаш керак.

Бугунги кунда Ўзбекистон учун Хитой билан боғлиқ муҳим бўлган 4 масала бор. Биринчиси, Ўзбекистондан ўтувчи Хитой ёрдами билан қуриладиган транзит йўлакларини яратиш. Бунда асосан Хитой—Қирғизистон—Ўзбекистон орқали ўтувчи темирйўл назарда тутилади. Иккинчиси, Хитойдаги камбағалликдан қутилиш тажрибасини ўрганиш ва уни Ўзбекистонга татбиқ этиш. Учинчиси, Хитойни ички бозорни қониқтириш ва рақобатбардош тадбиркорлар синфини яратиш борасидаги тажрибасини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Тўртинчиси, Хитойдаги экспорт ва импорт шароитларида стандартлаштириш нормативларини йўлга қўйиш масалаларини Ўзбекистонда татбиқ этиш.

– Хитой бугунги кунда Ўзбекистонга катта сармоя киритмоқда. Хитой асосан қайси соҳаларга ва қанча инвестиция тикмоқда?

– Ҳозир Хитой кўпроқ энергетика соҳасига сармоя киритмоқда. Чунки Ўзбекистонда энергетикани ривожлантириш ва энергетика самарадорлигига катта эътибор қаратилмоқда. Бу борада Хитойнинг ўз тажрибаси бор ва бу тажриба бошқа тажрибалардан кескин фарқ қилади. Шунингдек, Хитой асосан қишлоқ хўжалиги ва соғлиқни сақлаш соҳаларига катта инвестиция киритмоқда.

  – Яқин Шарқда юз бераётган беқарорлик, хусусан, Қизил денгизда ҳусийларнинг кемаларга бераётган зарбалари қуруқлик йўлларига бўлган қизиқишни анчагина оширди. Хитой қурмоқчи бўлаётган Хитой—Қирғизистон—Ўзбекистон темирйўли Ўзбекистон учун қанчалик муҳим? Бу лойиҳанинг истиқболи мавжудми?

– “Бир камар, бир йўл” лойиҳаси Хитой томонидан эълон қилинганига 10 йилдан ошди. Бу лойиҳа Ўзбекистон учун муҳим аҳамиятга эга. Лекин Хитой ўзини Европа ва Жануб билан боғлашга қизиқади. Бунда Хитой учун Хитой-Покистон-Эрон орқали ўтувчи темирйўл жуда муҳим. Бугунги кунда Хитой бу темирйўлни ўз ҳудудида қуриб, Покистон ҳудудига кирди. Ҳозир Покистон орқали Эронга темирйўл қуриш ишлари олиб борилмоқда. Ушбу лойиҳа Хитой учун жуда муҳим. Чунки Хитой ва Эрон ўртасида 25 йилга мўлжаллаган стратегик шартнома мавжуд.

Хитой учун энг муҳим йўл – бу Қозоғистон орқали Каспий денгизига ўтувчи йўл. Хитой ўзининг қуруқлик йўлларини диверсификация қилишга катта бел боғлаган ва буни самарали тарзда амалга оширмоқда.

– Демак, Ўзбекистон орқали ўтувчи темирйўл Хитой учун асосий йўналиш эмас?

– Албатта, Хитой учун бу йўл асосий мақсад эмас. Бу Ўзбекистон учун зарур. Ўзбекистон бу борада Қозоғистон ва Покистон билан рақобатда. Шундай экан, биз Хитойга манфаатли таклифларни беришимиз керак. Буни тўғри тушуниш керак. Хитой Ўзбекистон манфаатлари учун ўз манфаатларидан воз кечмайди.

Ҳусийлар масаласига тўхталсак, ўйлашимча, ҳусийлар Хитойнинг сиёсий ва иқтисодий манфаатларини ҳимоя қилмоқда. Сабаби, бугунги кунда Хитой кемалари учун Қизил денгиздан Ўрта денгизга ўтишда бирор хавф йўқ. Чунки ҳусийлар асосан Ғарб мамлакатларининг кемаларини нишонга олмоқда.

– Бугун Хитой дунёнинг иқтисодий қудрати жиҳатидан 2-рақамли давлати. Катта иқтисодий потенциалга эга бўлган Хитойни Ўзбекистон билан яқинлашиши ўзига хос ижобий жиҳатлари бор. Лекин айрим таҳлилчилар Хитой билан иқтисодий боғлиқлик кун келиб, сиёсий қарамликка олиб келишини айтишмоқда. Бунга сиз қандай қарайсиз?

– Бугунги кунда Ўзбекистоннинг 3 миллион фуқароси Россияда. Бу иқтисодий ва сиёсий қарамликни бир тури эмасми? Фактлар билан гапирадиган бўлсак, Хитой ўзининг 100 йиллик манфаатларидан келиб чиқиб иш юритади. Хитойнинг келажакдаги геосиёсий мақсадларида Ўзбекистон бошқаларга нисбатан бўртиб чиқадиган жиҳатлари йўқ. Шунинг учун Хитойга қарамлик борасида гапиришга шошмаслик керак. Хитойнинг бугунги кундаги асосий геосиёсий мақсадларидан бири – Яқин Шарқда тинчликка эришиш ва шу орқали Жанубга ўз таъсирини ошириш. Шунингдек, Хитой учун Ўзбекистонда, хусусан, Марказий Осиёда тинчлик бўлиши ҳам муҳим.

– Демак, Хитойга ишонсак бўлади?

– Ҳа, ишонсак бўлади.

Суҳбатни журналист Сардор Али олиб борди.