O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Si Szinpinning taklifiga binoan ayni shu kunlarda davlat tashrifi bilan ushbu mamlakatda bo‘lib turibdi. So‘nggi bir necha yil ichida Xitoy O‘zbekistonning asosiy savdo hamkoriga aylandi. “Daryo” O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni tahlil qilish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik islohotlar agentligi direktorining birinchi o‘rinbosari Abdulla Abduqodirov bilan suhbatlashdi.
– O‘zbekiston prezidenti o‘zining 2024-yildagi ilk xorijiy safarini Xitoy xalq respublikasiga amalga oshirdi. 2023-yilda Shavkat Mirziyoyev 2 bor “Osmon osti mamlakati”ga tashrif buyurgan edi. Bu galgi davlat tashrifi o‘tgan uchrashuvlardan nimasi bilan farq qiladi?
– Men suhbatni 2022-yilning sentyabr oyida Shanxay hamkorlik tashkilotining Samarqand shahrida o‘tkazilgan sammiti doirasida Shavkat Mirziyoyev va Si Szinpin o‘rtasida bo‘lib o‘tgan uchrashuvdan boshlamoqchiman. Sababi uchrashuv doirasida 15 milliard dollarlik umumiy kredit va investitsiya doirasida kelishuvga qo‘l qo‘yilgan edi. Lekin bugun Xitoy xalq respublikasidan O‘zbekistonga amalga oshirilgan investitsiyalar hajmi 5 milliard dollarga yetmaydi. Yaʼni biz katta ishlarni mo‘ljal qilganmiz. Ammo bu yo‘lni bosib o‘tish uchun vaqt kerak. Hali qiladigan ishlarimiz juda ko‘p.
2022-yildan keyin dunyodagi vaziyat mutlaqo o‘zgarib ketdi. Masalan, Yaqin Sharqda yuz berayotgan urush harakatlari. Agar esingizda bo‘lsa, 2001-yil 11-sentyabr kuni AQSHda yuz bergan terrorchilik harakatlaridan so‘ng dunyo butunlay o‘zgarib ketgan edi. Xuddi shunga o‘xshab, 2023-yil 7-oktyabrdan keyin dunyo o‘zgarib ketdi. Dunyoda mana shunday taranglik kuchayib borayotgan bir pallada iqtisodiy qudrat jihatdan ikkinchi bo‘lgan mamlakat lideri bilan uchrashish muhim ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, O‘zbekiston prezidenti Markaziy Osiyodagi barqarorlikni taʼminlashning eng asosiy yo‘nalishlardan biri – Xitoy bilan hamkorlik ekanligini aytib o‘tgan. Eʼtibor bering, Markaziy Osiyo deb aytilmoqda. Chunki O‘zbekiston yakka o‘zi suvereniteti saqlab qola olmaydi.
– Davlatlar o‘zaro hamkorlik qilayotganida o‘z manfaatlarini izlaydi. O‘zbekistonni Xitoyda qanday iqtisodiy manfaatlari bor? Va o‘z navbatida Xitoyni O‘zbekistonda qanday manfaatlari mavjud?
– Katta davlatlar bilan kichik davlatlarning o‘zaro manfaatlari to‘g‘risida gapirish juda og‘ir. Chunki O‘zbekistonning Xitoy tashqi savdosida tutgan o‘rni 01 foizga ham yetib bormaydi. Lekin O‘zbekistonning geografik joylashuvi va Markaziy Osiyoda tutgan o‘rniga eʼtibor beradigan bo‘lsak, bu Xitoy uchun juda ahamiyatga ega.
Hozir Xitoy Turkmanistondan yiliga 17-18 milliard kub/metr gaz sotib oladi. Va Turkmanistondan Xitoyga O‘zbekiston hududi orqali 4 ta gaz quvurlari o‘tgan. Bu yerdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik Xitoy uchun o‘ziga xos ahamiyatga ega. Chunki Markaziy Osiyo xalqaro asosan Islom diniga eʼtiqod qiladi. Bilamizki, Xitoydagi eng katta xalq – bu uyg‘urlar hisoblanadi. Shuning uchun mintaqada umumbashariy qadriyatlar oldinga surilayotgani Xitoy uchun ahamiyatli bir fakt.
Bugungi kundagi Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar haqida gapiradigan bo‘lsak, O‘zbekistonning umumiy tashqi iqtisodiy faoliyatining 25 foizi Xitoyga tegishli. Xitoydan O‘zbekistonga import bo‘layotgan asosiy mahsulotlar – avtomobil va dastgohlar. O‘zbekistondan Xitoyga eksport bo‘layotgan mahsulotlar esa gaz va tekstil mahsulotlari. Umuman olganda, Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasidagi tashqi aloqalar stabil rivojlanmoqda. Buni olqishlash kerak.
O‘zbekiston Respublikasining yirik hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanma dinamikasi
Bugungi kunda O‘zbekiston uchun Xitoy bilan bog‘liq muhim bo‘lgan 4 masala bor. Birinchisi, O‘zbekistondan o‘tuvchi Xitoy yordami bilan quriladigan tranzit yo‘laklarini yaratish. Bunda asosan Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston orqali o‘tuvchi temiryo‘l nazarda tutiladi. Ikkinchisi, Xitoydagi kambag‘allikdan qutilish tajribasini o‘rganish va uni O‘zbekistonga tatbiq etish. Uchinchisi, Xitoyni ichki bozorni qoniqtirish va raqobatbardosh tadbirkorlar sinfini yaratish borasidagi tajribasini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. To‘rtinchisi, Xitoydagi eksport va import sharoitlarida standartlashtirish normativlarini yo‘lga qo‘yish masalalarini O‘zbekistonda tatbiq etish.
– Xitoy bugungi kunda O‘zbekistonga katta sarmoya kiritmoqda. Xitoy asosan qaysi sohalarga va qancha investitsiya tikmoqda?
– Hozir Xitoy ko‘proq energetika sohasiga sarmoya kiritmoqda. Chunki O‘zbekistonda energetikani rivojlantirish va energetika samaradorligiga katta eʼtibor qaratilmoqda. Bu borada Xitoyning o‘z tajribasi bor va bu tajriba boshqa tajribalardan keskin farq qiladi. Shuningdek, Xitoy asosan qishloq xo‘jaligi va sog‘liqni saqlash sohalariga katta investitsiya kiritmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasida eng yuqori ulushga ega bo’lgan davlatlar
– Yaqin Sharqda yuz berayotgan beqarorlik, xususan, Qizil dengizda husiylarning kemalarga berayotgan zarbalari quruqlik yo‘llariga bo‘lgan qiziqishni anchagina oshirdi. Xitoy qurmoqchi bo‘layotgan Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston temiryo‘li O‘zbekiston uchun qanchalik muhim? Bu loyihaning istiqboli mavjudmi?
– “Bir kamar, bir yo‘l” loyihasi Xitoy tomonidan eʼlon qilinganiga 10 yildan oshdi. Bu loyiha O‘zbekiston uchun muhim ahamiyatga ega. Lekin Xitoy o‘zini Yevropa va Janub bilan bog‘lashga qiziqadi. Bunda Xitoy uchun Xitoy-Pokiston-Eron orqali o‘tuvchi temiryo‘l juda muhim. Bugungi kunda Xitoy bu temiryo‘lni o‘z hududida qurib, Pokiston hududiga kirdi. Hozir Pokiston orqali Eronga temiryo‘l qurish ishlari olib borilmoqda. Ushbu loyiha Xitoy uchun juda muhim. Chunki Xitoy va Eron o‘rtasida 25 yilga mo‘ljallagan strategik shartnoma mavjud.
Xitoy uchun eng muhim yo‘l – bu Qozog‘iston orqali Kaspiy dengiziga o‘tuvchi yo‘l. Xitoy o‘zining quruqlik yo‘llarini diversifikatsiya qilishga katta bel bog‘lagan va buni samarali tarzda amalga oshirmoqda.
– Demak, O‘zbekiston orqali o‘tuvchi temiryo‘l Xitoy uchun asosiy yo‘nalish emas?
– Albatta, Xitoy uchun bu yo‘l asosiy maqsad emas. Bu O‘zbekiston uchun zarur. O‘zbekiston bu borada Qozog‘iston va Pokiston bilan raqobatda. Shunday ekan, biz Xitoyga manfaatli takliflarni berishimiz kerak. Buni to‘g‘ri tushunish kerak. Xitoy O‘zbekiston manfaatlari uchun o‘z manfaatlaridan voz kechmaydi.
Husiylar masalasiga to‘xtalsak, o‘ylashimcha, husiylar Xitoyning siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini himoya qilmoqda. Sababi, bugungi kunda Xitoy kemalari uchun Qizil dengizdan O‘rta dengizga o‘tishda biror xavf yo‘q. Chunki husiylar asosan G‘arb mamlakatlarining kemalarini nishonga olmoqda.
– Bugun Xitoy dunyoning iqtisodiy qudrati jihatidan 2-raqamli davlati. Katta iqtisodiy potensialga ega bo‘lgan Xitoyni O‘zbekiston bilan yaqinlashishi o‘ziga xos ijobiy jihatlari bor. Lekin ayrim tahlilchilar Xitoy bilan iqtisodiy bog‘liqlik kun kelib, siyosiy qaramlikka olib kelishini aytishmoqda. Bunga siz qanday qaraysiz?
– Bugungi kunda O‘zbekistonning 3 million fuqarosi Rossiyada. Bu iqtisodiy va siyosiy qaramlikni bir turi emasmi? Faktlar bilan gapiradigan bo‘lsak, Xitoy o‘zining 100 yillik manfaatlaridan kelib chiqib ish yuritadi. Xitoyning kelajakdagi geosiyosiy maqsadlarida O‘zbekiston boshqalarga nisbatan bo‘rtib chiqadigan jihatlari yo‘q. Shuning uchun Xitoyga qaramlik borasida gapirishga shoshmaslik kerak. Xitoyning bugungi kundagi asosiy geosiyosiy maqsadlaridan biri – Yaqin Sharqda tinchlikka erishish va shu orqali Janubga o‘z taʼsirini oshirish. Shuningdek, Xitoy uchun O'zbekistonda, xususan, Markaziy Osiyoda tinchlik bo‘lishi ham muhim.
– Demak, Xitoyga ishonsak bo‘ladi?
– Ha, ishonsak bo‘ladi.
Suhbatni jurnalist Sardor Ali olib bordi.
Izoh (0)