Алан 1912 йил 23 июнь куни Лондон шаҳрида дунёга келади. У туғилишдан олдин Аланнинг ота-онаси ўз фарзанди Британияда дунёга келиши ва ушбу мамлакат маданияти билан яшаши учун Ҳиндистондан қайтиб келганди. Шундай бўлди ҳам — Алан Тьюринг бутун умрини қироллик ҳудудида ўтказди ва унинг барча меҳнатлари Лондон, Кембриж ва Манчестер каби шаҳарларга боғлиқ.
Оиланинг Аландан катта фарзанди ҳам бор эди — Жон. Ота-она уларни ҳарбий оилалар қаровига қолдириб, тез-тез Англия ва Ҳиндистон орасида қатнашга тўғри келарди, чунки Аланнинг отаси ҳарбий хизматчи эди. Шу боисдан ака-ука бу каби “болалар уйларида” инглизларга хос хулқ-атвор билан тарбияланади.
Олти ёшга тўлганида Алан Гастингс шаҳридаги Авлиё Микоил мактабига ўқишга киради. Ушбу таълим даргоҳида боланинг иқтидори юқори баҳоланади. Ўқиш давомида болакай илмий тажрибалар билан шуғулланади. Хусусан, у денгиз ўсимликларидан ёд олишга уринади. Бундай тажрибалар Аланнинг онасини хавотирга соларди. У техника борасидаги бундай қизиқувчанлик боланинг асосий эътибор гуманитар фанларга бериладиган нуфузли мактабга киришига халақит беради деб ҳисобларди.
Шунга қарамай, Алан етарли даражада обрўга эга Sherborn хусусий мактабига ўқишга киради. Ўзлаштириш борасида йигитча энг охирги ўринларда эди ва ўқитувчилар у ҳақда кўп шикоят қилишарди. Гап шундаки, у ерда ўтиладиган дарсларнинг аксарият қисми Аланни қизиқтирмасди. Инглиз, лотин тиллари ва бошқа гуманитар дарслар унинг эътиборини тортмаган. Аммо унинг ушбу дарсларга эътиборсизлиги ўқитувчилар ғазабига сабаб бўларди.
Мактаб директори томонидан ёзилган мактубдан билиш мумкинки, у Аланга ўқишини яхшилаш ёки мактабдан ҳайдалиш шартини қўйган. Мактабда ўқиб юрган кезлари, 16 ёшида у Эйнштейннинг нисбийлик назариясини ўрганиб чиқади ва унда муаллифнинг Нютон қонунларига яширин ишонқирамаслик фикрида эканини пайқайди. Буни аниқлаш унча-мунча математикнинг қўлидан келмасди.
Алан Sherborn мактабида энг яқин дўсти Кристофер Морком билан танишади. Улар зерикарли дарслар давомида “денгиз жанги” ўйнар, турли жадваллар тузар ёки илм-фанга оид бирор математик янгиликни ечишга уринарди.
.jpg)
Алан Крис билан бирга Кембрижга ўқишга топширишга қарор қилади. Аммо дўстидан фарқли ўлароқ имтиҳонларни биринчи уринишда топшира олмайди. Тьюринг шижоатини туширмаган ҳолда иккинчи уринишда Кембриж қироллик коллежига ўқишга киради. Кристофер Кембрижда ўқиб юрган кезлари сут орқали тарқалган касаллик оқибатида вафот этади. Яқин дўстининг ўлими Алан учун оғир зарба эди. У Криснинг онасига кўплаб ҳамдардлик мактублари ёзиб, уни қўллаб-қувватлайди.
Алан Кембрижда математик Годфри Харолд Хард қўл остида таълим олади. 24 ёшида Алан Гёделнинг тўлиқсизлик ҳақидаги теоремасига ўзгартириш киритади. Теорема қуйидагича — ҳар қандай назарияни бир вақтнинг ўзида ҳақиқат ёки ёлғон сифатида исботлаш мумкин, чунки назария кўплаб аксиомаларга асосланади, шундай экан аксиомалар ҳам тўғри, ҳам ёлғон бўлиши мумкин.
Алан Тьюринг мураккаб математик ҳисоблаш усули ва оддий бирликлар ёрдамида деярли ҳар қандай масалани ечишга қодир машина моделини яратади. Ушбу қурилма “ Тьюринг машинаси” номини олади ва электрон ҳисоблаш машинасига айланади. Машина хотирасига дастлабки маълумотлар киритилади ва у белгиланган алгоритм асосида вараққа натижаларни чоп этади. Бундай ҳисоблаш амалида “тўғри”, “ёлғон”, “алгоритм” каби тушунчалардан фойдаланилган.
1938 йили 26 ёшли Алан Тьюринг “Ординарларга асосланган мантиқий тизимлар” мавзусида докторлик диссертациясини ёқлайди.
“ Тьюринг машинаси”: қандай қилиб алгоритм компьютер эрасининг асосига айланди?
Ҳозир ҳам худди 1936 йилдаги каби онг ва тафаккур қандай пайдо бўлиши мутлақо номаълум. Аммо мураккаб ҳисоблашларга талаб бўлган ва уларни амалга ошириш учун электрон ҳисоблаш машинаси қандай назарий талабларга жавоб бериши кераклигини аниқ ҳисоб-китоб қилиш керак эди.
Буни амалга ошириш учун эса Тьюринг чексиз хотирага эга идеаллаштирилган ҳисоблаш машинаси ишини кўриб чиқади. У машина учун аниқ ҳаракат тизимини белгилаб беради: машина фақат кетма-кет элементар операцияларни бажариб, маълумотларни сақлаш катакларидан бирига янги белги ёзиш орқали ишлай оларди. Шундан сўнг у қўшни катакка ўтади ва у ерда яна битта элементар операцияни бажаради. Шу билан бирга, у “эркин фикрлаш” функциясига эга бўлмаган — ҳисоблаш математик қўлланмалар орқали берилган оддий кетма-кетликда ишловчи аниқ алгоритмлар асосида амалга оширилган. Муайян киритилаётган маълумотлар учун чиқишда фақат битта эҳтимолий натижа бор эди. Натижада битта алгоритм — айнан Тьюринг ушбу тушунчанинг пайдо бўлишига катта ҳисса қўшган — доим берилган топшириқ учун битта натижани чиқариб берган.
Аниқ белгиланган қоидалар элементар операция орқали машина концепцияси ҳосил қилинган, бу мураккаб ҳисоблаш амаллари чўққисига оддий амаллар орқали чиқиш дегани эди. Олдинлари кучли ҳисоблаш машиналарининг яратилиши фантастик вазифа ҳисобланган бўлса, эндиликда оддий элементар операцияларни анча тезроқ бажариш масаласини ҳал этишга боғлиқ бўлиб қолганди.
Бир марта ҳам фронтга бормасдан уруш қаҳрамонига айланган математик
Урушдан олдин Германияда икки турдаги шифрловчи машина яратилганди — “Энигма” ва “Лоренс” (буларнинг иккинчиси жуда мураккаб бўлиб, фақат олий қўмондонлик ўртасида хабар алмашинувида ишлатилган). Улар алифбодаги ҳарфлар сони каби 26 та ҳолатга эга бўлган бир нечта ротор ёрдамида маълумотларни ёзиб олади. Роторларнинг дастлабки ҳолатини “билган ҳолда” (махфий хабар калити) худди шу турдаги бошқа машина белгилар бўтқасидан жўнатувчи “Энигма” нима юборганини осонгина аниқлар эди.
Иккала машина ҳам тез орада такомиллаштирилади ва улар узатаётган маълумотларни ўзгалар тушуниши фавқулодда мураккаб ҳолатга айланади. Польшаликларнинг машина жумбоғини ечишга бўлган уриниши 1940 йилгача фойдаланилган унинг оддий версияси зарарига ишлайди. Поляклар тўплаган маълумотлар билан танишиб чиққан инглизлар немисларнинг махфий радиохабарларини бузиш учун мазкур соҳада мавжуд бўлмаган анча замонавий қурилма керак эканини тушуниб етади.
Шунда Алан Тьюринг кейинчалик “ Тьюринг бомбаси” номини олган машинани яратиш гуруҳи бошчилик қилади. У ҳар бири битта “Энигма”га мос келадиган ўнлаб роторларга эга бўлган, немис шифрларини ечиш учун ҳарбий ва махфий хизматлар томонидан барча даврларда фойдаланилган шифрлаш усуллари киритилади: махфийлик талаб этилмаган маълумотларни шифрлаш маънисиз эди. “Энигма” шифрлари орқали фуқаролик хизматлари очиқ радиоэфир орқали узатиладиган оддий хабарлар ҳам юбориб турилган. Шу орқали махфий хабарларнинг бир қисмини ўқишга муваффақ бўлинганди. Шундан сўнг “ Тьюринг бомбаси” “Энигма”нинг радиохабарларидан қўлга киритилган об-ҳаво маълумотлари орқали шифрлашни амалга оширади — роторлар ҳолатнинг ўзгариши орқали хабарнинг номаълум қисмига ҳам осонгина ойдинлик киритилган.
Натижада 1940 йилнинг баҳорида инглизлар немисларнинг деярли барча радиохабарларини ўқишга муваффақ бўлади. Бу уларга урушнинг қай тарзда боришида улкан устуворлик берди. Тутиб қолинган мазкур маълумотлардан фойдаланган “Ултра” дастури раҳбари Уинтербот амалда бу қандай ишлашини айтган эди. Роммел (немис қўмондони) Сҳимолий Африкада яширин зарбалардан бирига тайёргарлик кўраётганида, инглизлар бор кучини қарама-қарши томонга тўплаган ва немислар ҳужуми куни юришни бошлаб, душманнинг заиф томонида ҳужум уюштирган. Франция ва Италиядаги иттифоқчилар билан ҳам уруш шу йўсинда олиб борилган. Немис сув ости кемалар гуруҳи бир-бири билан иттифоқчилар кемаларини қаердан қидиришаётгани ҳақида маълумот алмашган заҳоти, инглизлар ўз йўналишини ўзгартирарди.
Бу урушда инглиз ва америкаликлар худди сўқирларга қарши урушаётгандек эди — немислар иттифоқчиларнинг радиохабарларини буза олмаган. 1944 йилда инглизлар немислар иттифоқчилар Па-де-Келега келишини кутганини аниқ билган ҳолда, Нормандияга боради. Шу сабабдан Уинстон Черчилл ва Британия қироли Георг VI га шундай дейди: “Биз айнан ъУлтраъ ёрдами билан урушда ғалаба қозондик”.
Бунинг учун Алан Тьюринг Британия империясининг ордени билан ҳам тақдирланади, афсуски, мутлақо махфий ҳолатда — унинг ўзи ва қироллик вакилларидан бошқа одамлар билмаган. Қайд этиш жоизки, немис шифрларини бузиш бўйича усул шу қадар илғор эдики, Буюк Британия махфий хизмати уларни 2012 йилдагина архивга топширади.
Тьюринг тести: математик сунъий интеллектга элтувчи йўлни кўрсатди
Урушдан кейин олим биринчи рақамли компьютерлар ихтирочиларига консултация беришдан ташқари машинани ўйлашга ўргатиш масаласи билан ҳам шуғулланди. Тьюринг ўз ишини “ўйлаш” жумласини ишлатмасликдан бошлади — ушбу сўзга мос келадиган таъриф ҳали йўқ эди. Бунинг ўрнига у сунъий интеллектнинг бошқа тоифасини таклиф қилади — инсон билан масофадан туриб мулоқот қила оладиган машина ( Тьюринг тести).
Унинг фикрича, буни уддалаш мумкин — фақат мунтазам ўзини такомиллаштириб борадиган рақамли компьютерни яратиш керак холос. Орадан 70 йил ўтган бўлса-да, масофавий мулоқотда инсон ўрнини эгаллашга қодир компьютер яратилмади. Айримлар буни инсон мияси ҳисоблаш машинаси сифатида анча мураккаб ва кучли экани билан изоҳлайди. Бошқалар бўлса “мустақил” ўргана оладиган рақамли компьютер ғоясининг ўзи шубҳали эканини айтади.
Алгоритмлар — қатъий босқичма-босқич йўриқнома бўлиб, улар кўп вариантли қилинса ҳам охир-оқибат бундай вариантлар тугайди. Инсонга тақлид қиладиган компьютер қобилиятининг ҳам охири шундай бўлади.
1952 йилда 39 ёшли Тьюринг нинг бошқа бир эркак билан алоқалари ҳукумат эътиборига тушиб қолади: олимнинг уйини ўғри уради ва 19 ёшли шериги ўғрилар таниши эканини айтади. Алан полицияга мурожаат қилганида эса унинг алоқалари фош бўлади ва Тьюринг жиноий таъқибга учрайди. У вақтда Буюк Британия гомосексуализм жиноят ҳисобланган.
Суд уруш қаҳрамонига икки турдаги жазо вариантини таклиф этади — қамоқ ёки аёлларга хос гармонлар билан (диэтилстилбестрол) “даволаниш”. Тьюринг илмий ишини давом эттиришни режалаштиргани боис иккинчи вариантни танлайди. Ҳозирги кунда тақиқланган ушбу диэтилстилбестрол кўп дозада фойдаланиш кимёвий кастрация вазифасини ўтайди — дори унда импотенция чақириб, кўкрак безларининг катталашишини ҳосил қилганди.
Бу эса олимнинг руҳиятига қаттиқ таъсир қилади ва 1954 йилда Тьюринг ўзи уйида жонсиз ҳолатда топилади (сианид билан заҳарланган). Хонадонда заҳар манбаси бўлган кўплаб кимёвий дорилар сақлангани сабаб расмий хулоса у ўз жонига қасд қилган хулосани беради. 2013 йилда Британия тахти уни ўлимидан кейин афв этади.
Изоҳ (0)