“Чоллар нега жуда барвақт туришаркан-а? Наҳотки буни қолган умрларидан бир кунини бўлса ҳам чўзиш ниятида қилишса?..” — “Чол ва денгиз” асари ҳақида

Сарлавҳасиз кириш

Ҳозир “Чол ва денгиз” қиссаси, деб энди оғиз жуфтламоқчи бўлсангиз, ўқимаган одам ҳам бемалол бу асар ҳақида фикр билдириб, сиз билан тортиша олади. Бу асардаги сюжетнинг ҳамманинг эсида қолар даражада тушунарли эканлигидан бўлса керак.

“Ҳа, нима, шу, чол бўлади, балиқ ушлайди, саксон бет шу балиқни ушлаши ҳақида ёзилган, охирида тутганини акулалар еб кетади ва тамом. Ортиқча нимадир излаб ўтириш шартмас. Барибир тушунмайман, нимаси бунчалик машҳур бунинг…” Ҳамсуҳбатингиз шунга ўхшаш гапларни айтяптими, демак, ишонинг, у бу асарни аниқ ўқимаган. Атрофдагиларидан эшитганларини узуқ-юлуқ, “шўрванинг шўрваси” қилиб тушунтиришга чираняпти, холос. Аслида “Чол ва денгиз”даги денгиз, бола, чол, чолнинг уммон ранг кўзлари, қатъий нигоҳи, боланинг фавқулодда жиддийлиги, асар тили, қуюқ тасвирлар, мавзуга доир тажрибалар — буларнинг ҳаммаси алоҳида Нобелга лойиқ. Агар бу асарни ёлғиз, шовқиндан холи жойда, шошилмасдан, сокин ўқисангиз, энди сиз ижара тўлови муддатидан ўтиб кетган тор квартирангиздаги яғири чиқиб кетган кўрпача устида иссиқдан терлаб ўтирган эмас, сарҳадсиз денгиз пўртаналарида хотиржам сузиб юраётган бўласиз, чолнинг хатти-ҳаракатлари, қарори, иродасига жавобан чуқур хўрсиниб қўясиз. Ҳа, ҳажман унчалик катта бўлмаган ушбу қисса Хемингуэй ижодида алоҳида ўрин тутади. Уни чуқур фалсафий маънога эга ҳикоя деса ҳам бўлади.

Мен яқинда билдим: кўпчилик Сантьягони “Тўқчилик ва йўқчилик” романидаги Морган билан тенг кўраркан. Йўқ, бу хато хулоса. Негаки иккинчиси тайинли меҳнат билан шуғулланмайди, таваккалига яшайди, қалтис ишларга қўл уради, жиноят орқасидан тирикчилик ўтказади. Кекса Сантьяго эса ўзи ҳақида бошқача фикрда: бир умр балиқ овлаш учун дунёга келганман деб фахрланади. Ўз касбига бундай муносабат Хемингуэйга ҳам хос эди, у бу дунёда ёзиш учун яшаётганлигини кўп марта айтган.

Ҳаммасидан бор — сюжет, таҳлил, конфликт, акулалар, символ

Сантьяго балиқ овига алоқадор ҳамма нарсани яхши билади. Кубада кўп йил яшаган Хемингуэй ҳам бу ишда катта тажриба орттирган эди. Чол улкан найзабалиқни тутиб олади: денгизда у билан узоқ, тинка-мадорни қуритадиган, куч-қудратдан маҳрум этадиган, ҳолдан тойдирадиган олишувда ғолиб чиқади, балиқни енгади, аммо йиртқич акулалардан ўз ўлжасини ҳимоя қилишга қурби етмайди, курашда енгилади. Бу воқеа тафсилотлари жуда тиниқ, ниҳоятда самимийлигидан балиқ овини миридан-сиригача пухта эгаллаган инсон тарафидан ёзилганлиги аниқ кўриниб туради.

Қиссада денгиз гўё тирик мавжудотдек намоён бўлади. “Бошқа, ёшроқ балиқчилар денгиз ҳақида худди макон, рақиб, баъзан душмандек гапиришарди. Чол эса денгизни илтифотли, саховат кўрсатаётган ёки ундан маҳрум этаётган аёлдек ҳис қиларди, гарчи ёвузлик ёки бемулоҳаза иш тутса, нима ҳам қилиб бўлади, унинг табиати шунақа”.

Чолнинг маҳорати ва жасорати табиий, унда минглаб мухлисларнинг кўз ўнгида ҳаёт-мамот кураши олиб бораётган матадорнинг кўпчиб тургувчи жазаваси ҳам, ҳаяжони ҳам йўқ. Чол буни яхши билади, ўзи эгаллаган касбга хос бўлган жасорат, матонат, ирода, феъл-атворнинг барқарорлигини у кўп марта синовдан ўтказган, исботлаган. “Хўш, нима бўпти, — деди у ўзига. — Энди буни яна исботлашим керак. Ҳар сафар ҳисоб қайтадан очилади. Шу боис ҳам у бирор бир ишни бошлаганида, ўтмишида қолган воқеаларни ҳеч қачон эсламасди”.

Хемингуэй аслида “ҳақиқий чолни ва ҳақиқий болакайни, ҳақиқий денгиз ҳамда ҳақиқий балиқни ва ҳақиқий акулаларни тасвирлашга” ҳаракат қилганини қайд этган эди. Тан олиш керакки, ёзувчи ўз мақсадига эришди. Тасаввур қилиб бўлмайдиган даражада аниқлик билан денгиз манзараларини жонли, ёрқин рангларда тасвирлади. Сантьягонинг найзабалиқ ва акулалар билан олиб борган ҳаёт-мамот кураши тасвирланган бадиий лавҳалар ўқувчини ҳайратга солади, ўзига мафтун этади.

Сантьяго образини яратар экан, ёзувчи табиат кучлари олдида инсоннинг ожизлиги ва ёлғизлигини муболағали тасвирлашдан воз кечади, ўз қаҳрамонини капиталистик муносабатлар доирасидан чиқариб юборади, якка одамнинг жамиятга қарши кураш қонунларига риоя қилмаслигини тасвирлашга ҳаракат қилади.

Хемингуейнинг олдинги қаҳрамонлари буржуазия ҳаётига хос қонуниятлар метиндек мустаҳкамлигига кўр-кўрона ишонган эди. Шунинг учун ҳам улар “ҳеч нарсага эга бўлолмаган ғолибга” айланишганди. Сантьяго эса мағлубиятга учраса ҳам барибир ғолиб бўлиб чиқади. Буни болакай: “Улар сени енголмади-ку! Балиқ сени енголмади-ку”, деган хитоби билан тасдиқлайди.

Шу тарзда чол ва болакай ўртасидаги оддий суҳбат орқали моҳир ёзувчи асосий фикрини, айтиш мумкинки, асл ниятини намоён қилади. “Инсон мағлубиятга учраш учун яратилгани йўқ. Инсонни йўқ қилиб ташлаш мумкин, аммо уни асло енгиб бўлмайди!” деган теран умумлашма фикрни адиб ўқувчи онгига етказади.

“Чол ва денгиз” қиссаси — ёзувчининг донишмандлиги, ақл-заковати маҳсулидир. Ижод ва ҳаётда босиб ўтган йўли давомида Хемингуэй ахтарган инсонпарварлик идеали унинг айнан шу асарида бекам-у кўст намоён бўлади. Унинг “Одамзодни янчиб ташлаш мумкин, лекин уни бўйсундириш мумкин эмас”, деган сўзлари инсон қудратига ёзувчининг чексиз ишончини кўрсатади. Бу йўл изланиш, адашиш, иштибоҳларга тўла бўлиб, ғарбдаги етук ижодий зиёлиларнинг аксарияти шу йўлдан юриб муваффақият қозонгани маълум. Виждонли ижодкор, реалист ёзувчи, ўз даврининг чинакам қаҳрамони бўлган Хемингуэй замон муаммоларига тинимсиз жавоб излади ва ягона хулосага келди: “Инсонни енгиб бўлмайди!”.

Уларнинг нутқи шоирона метафоралардан холи

Таъкидлаш жоизки, Хемингуэй ўзига хос услубга эга санъаткордир. Ёзувчининг илк ҳикоя ва романлари нашрдан чиқа бошлаганиданоқ танқидчилар унинг асарларида диалог муҳим аҳамият касб этишига алоҳида эътибор қаратишган. Диалоглар қаҳрамонларни батафсил таъриф-тавсифлашни, узундан-узоқ лирик чекинишларни, аҳамиятсиз баёнларни сиқиб чиқарди. Хемингуэй насри”га хос драматизмни кучайтирди. Шу билан бирга диалогнинг қисқа ва лўндалиги, содда ва мазмуни теранлигини ҳам таъкидлаб ўтиш лозим. Хемингуэй қаҳрамонлари оддий тилда сўзлашади. Уларнинг нутқи шоирона метафоралардан холи. Ушбу юзада қалқиб турган соддаликда жонли, ҳаяжонли фикр устувордир. Бу фикр сўзлар ичига эмас, балки асар матнининг тагмаъносига сингиб кетади. Ўқувчи қаҳрамоннинг руҳий ҳолатини теран англагандан кейингина ушбу тагмаънони тушуниб олиши мумкин.

“Йўқотилган авлод”нинг кўпгина ёзувчиларининг (Хемингуэй, Фолкнер, яна бор эди, эсимга келмади) ижоди йиллар давомида бир йўсинда давом этди. Фақатгина Фолкнер йигирмадан ортиқ ижодий йўналишлари билан “йўқотилган авлод”нинг аччиқ ҳақиқатини ёритиб берди. “Йўқотилган авлод” даврига хос умумийлик шундан иборат эдики, адибларнинг руҳий жиҳатдан бирдамлиги ва қизиққонлиги, узоқни кўзлай биладиган кўпгина адабий гуруҳлардан кўра устунроқ эди.

Масалан, Хемингуэйнинг “Алвидо, қурол” асаридаги Фредерик Генри, “Қуёш барибир чиқаверади” асаридаги Якоб Барнес, “Тўқчилик ва йўқчилик”даги Гарри Морган, “Қўнғироқ кимни чорлайди”даги Роберт Жордан ва албатта “Чол ва денгиз” қиссасидаги қария Сантьягода ҳам инсонга хос сабр, матонат, қатъийлик ва чидам намоён бўлади.

Асар якунидаги умуминсоний чарчоқ

Сантьягонинг иродаси балиқни тутгунча эмас, тутгандан кейин ҳужум қилган акулалар билан синалади. Энг кулминацион нуқта ҳам шу. Бунда гўёки инсоннинг соф кечинмалари билан текинтомоқ, нафсга топинган иллатлар жанг қилади. Чол енгилса-да, томиридаги сўнгги қуввати тугагунга қадар қарши чиқади.

Эсга тушяптими, уфқ қизарар чоғи тағин қон ҳидини олиб келган йиртқич наҳанглар галаси кемага ҳужум қилади-ку. Чол уларнинг бошларига тўқмоқ билан уриб, ҳайдаб юборади, лекин тунда улар қайтиб келади. Сантьяго аввал йиртқичларга қарши румпелнинг ўткир бўлаги билан курашади. Ниҳоят акулалар сузиб кетади. Лекин энди улкан найзабалиқдан асар ҳам қолмаганди. Мағлубиятдан сўнг чол кечқурун кўрфаздаги кулбасига судралиб киради. Тутқични ечиб, елканни боғлаб, уйи томон юради. Чол бир зум орқасига ўгирилиб, катта балиқнинг думи ва оқ сузгичига тикилади. Бу нигоҳда чарчоқ ва ҳорғинликдан ташқари, ички хотиржамлик бор эди. Сантьяго уйқуга кетиши билан бола чолнинг кулбасига келади. У чолнинг қонталаш кафтларини кўриб йиғлайди. У чолга қаҳва олиб келиб, уни тинчлантиргандек бўлади ва бундан буён улар бирга балиқ овлашига ишонтиради, у чолга омад олиб келишига ишонади. Лекин Сантьяго аслида сиқилгани йўқ, унинг кўнгли шунчалар тўқки, аввал сира ҳам бунақа татимни тотмаган.

Эрталаб балиқчилар баҳайбат балиқ қолдиқларидан ҳайратда қолади. Улар балиқнинг улкан думи билан узун оқ умуртқасини кўриб лол қолишади. Кимдир буни чол ушлаганини тасдиқласа, кимдир ишонмайди. Мана шундай ғийбат бошланган чоғ чол ўз кулбасида мириқиб ухлайди ва тушида қирғоққа чиқаётган арслонларни кўради...

Мана, инсоннинг ўзидан ўзи кўнгли тўлишига исбот. Сиз ҳам балиқни ушлолмади-ку, дерсиз. Сантьягога ташқи муваффақият етишмаса ҳам унинг ички муваффақияти билан бу нарсанинг аҳамияти буткул йўқолган эди. Бу тинимсиз руҳнинг моддий бойликлар устидан ғалабаси. Бундан ташқари, Сантьяго кўзларининг ранги, Хемингуэй Сантьягони денгиз билан тобора очиқ таққослашидан далолат беради, бу эса саксонни уриб қўйган қариянинг ҳадсиз руҳи ва чексиз денгиз қудратини бевосита узвий боғлиқ эканини англатади.

Хулоса ўрнида

Хемингуей асарларининг қаҳрамонлари унинг ўзи каби ҳаётнинг экстремал кўринишини афзал кўришарди. Шулардан бири корридо ҳисобланади: “Қуёш барибир чиқаверади”, “Тушликдан кейинги ўлим”, “Хавфли ёз”, “Африканинг яшил адирлари”, “Макомбернинг узоққа чўзилмаган бахти” ва “Климанжаро қорлари”. Бу асарлардаги қаттиққўллик ва ўлим уруш сифатида эмас, балки, буқалар билан жанг ва ҳайвон овлаш санъатига айланади. Корреспондент сифатида Хемингуэй ҳамиша тули хил воқеалар гувоҳи бўлган ҳамда буни у ўзининг ижодида тўлақонли ёритиб беришга ҳаракат қилган. Шунинг учун ҳам унинг асарларидан табиийлик ширасининг таъми сезилиб туради.

Асардан иқтибослар

— Итоаткорлик руҳи қачондан бошлаб ўз қалбида қўним топгани устида бош қотириб ўтирмоқлик учун чол бениҳоя соддадил эди. Аммо у ўзининг итоатгўй бўлиб қолганини ва бу итоатдан у ўз номуси, инсонлик қадр-қимматини йўқотмаганлигини билар эди…

— Мен учун қариликнинг ўзи қўнғироқ соат. Чоллар нега жуда барвақт туришаркан-а? Наҳотки буни қолган умрларидан бир кунини бўлса ҳам чўзиш ниятида қилишса? Билмадим. Фақат шуни биламанки, ёшлар қаттиқ ва кўп ухлашади…

— Ўзи ишим ўнгидан келмаяпти. Яна ким билади? Эҳтимол, бахт бугун менга ҳам кулиб боқар. Ҳар куннинг ўз таомили бор. Албатта, кишининг иши юришиб турганига нима етсин. Аммо мен ўз ишимни пухта бўлишини маъқул кўраман. Бахт келган чоғда, уни кутиб олмоққа тайёр тураман.

Қизиқарли фактлар

30 йилларга келиб Хемингуэй ижодида бир қадар тушкунлик кайфияти кузатилади. Бунга сабаб қилиб ёзувчини “шон-шуҳрат маст қилиб қўйганлигида” деб кўрсатишади. Бунга далил тариқасида Хемингуэйнинг ўзини “чинакам эркак” қилиб кўрсатишга интилиши, испан корридосига, африкача овга бўлган эҳтироси, атрофидагиларга беписанд муносабати каби ҳаракатларини келтиришади.

Френсис Скотт каби Хемингуэй ҳам ўз авлодининг ифодаловчиси бўлди. Бироқ ҳеч қачон Иккинчи жаҳон урушида жанг қилмаган ва ўз авлодининг тақдир жозибасини тасвирловчи Френсисдан фарқли ўлароқ, у уруш, ўлим ва “йўқотилган авлод” ҳақида тирик қолганларнинг ошкора таърифини келтирди. Унинг қаҳрамонлари хаёлпараст эмас, балки жасур тореадорлар, аскарлар ва жисмонан бақувват одамлар эди. Зиёлилар эса хомхаёлдан холи.

Азизбек Юсупов