“Бугун онам ўлди. Ё кечамикан, билмайман…” — “Бегона” асари ҳақида

Муносабатсизлик инстинкти

Албер Камю абсурдни лом-лим демайдиган улкан коинотни тушунишга ҳамда маъно топишга интиладиган одамнинг қарама-қаршилиги ва жиддий тўқнашуви деб ҳисоблаган. Шундан келиб чиқиб, инсон ҳаёти бошдан оёқ бемаъниликдан иборат дейиш мумкин. Буни англаш одамни ўз жонига қасд қилиш ёки борича қабул қилиш ўртасида танлов яратишга ундайди. Танлов мавжудлиги эса эркинлик чиндан ҳам борлигига ишора беради.

“Бегона” сюжет и ва ғояси адибнинг фалсафий концепциясига бўйсундирилган. Иккинчи қисмда Мерсо қамоқхонада ётиб ўзининг ким бўлганини ва қандай яшаганини кўз олдига келтирар экан, биринчи қисмдаги воқеалар яна бошқатдан, англанган ҳолатда кўз олдидан ўтади. Шунда биринчи қисмдаги ўзининг номи билан ҳаракат қилган кимса мутлақо бегона бўлиб кўринади. Асарнинг хулосаси ана шу ёт ва бегоналикни англаш билан якун топади.

Биринчи қисм абсурд шароит, абсурд одам, иккинчи қисм эса абсурдни англашга, унга қарши курашишга интилаётган инсон ҳақида. У ўзининг кимлигини, ҳаётнинг нималигини англайди, бошидан кечирган воқеаларнинг бемаънилигини ҳис этади. Бу ўзининг ахлоқий қарашларига кўра дунё адабиётида янги образ, фалсафий рамз эди.

Сюжет ча

Сюжет ниҳоятда қисқа. Мерсо ҳаётидан сўзловчи ушбу қисса икки қисмдан иборат: биринчи қисмда Мерсо онасининг ўлими ҳақида хабар топади ва дафн маросимига бориш мажбуриймикан, дея ўйлай бошлайди. Ишидан узоққа, умуман, пўртана содир бўлмайдиган тинч ҳаётидан кетгиси келмайди. Барибир боради. Онасининг музлаган танаси олдида тонгга қадар буткул бошқа, турмушнинг майда-чуйда ташвишлари тўғрисида бош қотиради. Тонгда барча расмий ишлар тугагач, кечани Мари исмли аёл билан ўтказади. Орага Раймон деган кимса қўшилади. Раймон Мари ва Мерсони денгиз бўйида ҳордиқ чиқаришга таклиф қилади. Йўлда улар бир гала араблар томонидан таъқиб қилинаётганини пайқашади, уларнинг орасида Раймон собиқ маъшуқасининг акаси ҳам бўлади. Соҳилда улар ўртасида келишмовчилик чиқади: мужмал бошланган жанжал яна шу ҳолида якунланади. Бироқ Мерсо араблардан бирини отиб ўлдириб қўяди. Иккинчи қисм эса қотиллиги учун ҳибсга олинган Мерсонинг 11 ой давом этган суд иши, муқаррар ўлим жазоси, камерадаги иқрорларидан иборат.

Муқова эски, аммо ғоя…

Асар ичида биз ўрганиб қолган ақл бовар қилмас мистик ҳодисалар, ғалати одамлар, фавқулодда рўй берувчи қарорлар йўқ бўлса-да, файласуф Камюнинг ғояси жуда чуқур. Биз учун сюжет нинг қайноқ чизиқлари эмас, балки бош қаҳрамоннинг атрофдаги нарсаларга муносабати, аниқроғи, ҳар қандай нарсага муносабатсизлиги муҳимдир. Камю жамиятда қабул қилинган анъанавий ҳис-туйғуларни бошдан кечиришга қийналадиган, ўзини алдолмайдиган одамнинг суратини чизади. У онасининг дафн маросимида йиғламайди, Марининг турмуш қуриш таклифига мутлақо бефарқ, арабни отиб ўлдирганда эса эти жунжикмайди, ваҳима босмайди, ақлини йўқотмайди. Ўлимга ҳукм қилиниши тайин бўлиб турган суд жараёни бош қаҳрамонга зерикарли ва узоққа чўзилгандек туюлади, у нима бўлаётганини билади, бироқ умуман эътибор бермайди.

Асар шартли равишда икки даражага эга:

1. Ижтимоий
2. Метафизик

Биринчи даража — бу бошқаларнинг ўзлари ҳам тан олишни истамайдиган, ёлғон эканлигини билса-да, бу муаммога бош суққандан, ўзини четга олишни афзал билувчи ҳақиқати ва исталган ҳолатга нисбатан умумқарорлар ҳамда умумфикрлардан келиб чиқиб кўрсатаётган реакцияси.

Иккинчи даража худди мана шу манқуртлардан иборат тўдадан ажралиб чиқади, у Мерсонинг ички дунёсини тўлақонли, энг кичик сезимига қадар очиб беради.

“Одамлар ўзини қонунни ҳурмат қилаётгандек кўрсатишади, аслида улар фақат кучга бўйсунадилар…”

Жамият тузган меъёрлар ва умумахлоқнинг тош қотган қоидалари, аслида, сиз-у бизга ўхшаган оддий одамлар томонидан ўйлаб топилган. Бегона — Мерсо ҳаёт абсурдлигини англаб етган ва бу улкан ахлоқ механизмининг навбатдаги майда мурватига айлана олмасди. У ниманидир айтмоқчи бўлар, лекин барибир ҳаммаси бефойда, деб индамай қўя қоларди. Мерсо ҳамма қилган ишни қилмайди, ҳамма куюнганидек аза тутмайди, ўзини онасини яхши кўргандек кўрсатмайди, ўзини қонунни ҳурмат қиладигандек тутмайди, ўзини руҳоний олдида тавба қилдирмайди, қонундан шафқат қилишини сўраб тавба қилмайди, бошқача айтганда, у ёлғончи эмас. Қандай ўйласа, қандай бўлса, ўзини шундай тутади.

У онасининг мурдаси устида қаҳва ичади, сигарет чекади, ўйлайди, елкаси увишади, уйқуси келади, зерикади, лекин шунга қарамай у ҳаммадан кўра инсонийроқ. У нимани ҳис қилса, шуни гапиради, унинг иккинчи, учинчи, юзинчи ва яна бошқа қиёфалари йўқ. У аллақачон муносабатлари совиб, бегонага айланган онасининг азасида одамларнинг фикри учунгина ўзини чуқур қайғуда эканини кўрсата олмайди. У бирор сабаб билан одам ўлдира олади, лекин ўзини оқлаш ёки шахсий манфаат йўлида нимагадир эришиш мақсадида ёлғон гапира олмайди. У буни истамайди эмас, у буни тушунмайди (Баъзида билмаслик ҳам бахт). Камю қоғозга ўраган ғоясини яланғочласак, шундай хулоса келиб чиқади: Ахлоқ бу — бошдан оёқ сохталик, иккиюзламачилик демакдир. Мерсо жамиятдаги сохталикларни қабул қилмайди, шунинг учун ҳам у ҳамма учун бегонага айланади. 

Биз Мерсони танқид қиламиз, қоралаймиз, бемеҳрликда айблаймиз, аҳмоқона характерини тушунмаймиз, Камю ҳам файласуф бўлибдими, қип-қизил жинни-ку деган тахминларга борамиз, лекин тасаввур қилайлик, агар ичимизда нимани ўйласак, шу ҳолида, ўзгармасдан, ранг берилмасдан, либос кийдирилмасдан ташқарида намоён бўлса қандай бўлади? Уйда, ўқишда, ишда, оилада, дўстлар даврасида, кўчада, ҳар бир фикримиз, ҳар бир хоҳишимиз фош этилса? Қўрқинчли-а?

Даҳшатли эканлигини биламиз, лекин тан олмаймиз. Менинг қўрқадиган ҳеч нарсам йўқ, деймиз-у, бир пайтлар биров кўрмаган қабиҳ ишларимиз устидан парда юлқиб олинадигандек бир сесканиб оламиз. Камю ана шу сесканишдан нафратланарди. У бу қаҳрамонини жамиятдаги жамики ижтимоий муносабатларга қарши қўяди. Аслида ёт ким? Қиёфани кўтариб қаралса, ҳамма Мерсо. Фақат ўзларининг Мерсо эканликларини тан олишмайди, доимо жамият, ахлоқ кийдирган ниқобда юришади. Шунинг учун ҳам улар бир-бирларига бегона эмас. Мерсо эса улар қилган ишни қилмагани, улар каби ниқоб киймагани учун бегона. Асардан аслида ўзи ким бегона, деган оғир савол ўсиб чиқади. Бу саволга жавоб топиш учун эса одам, аввало, ўзининг олдида очилиши керак бўлган қарталари — иқрорларини тан олиши керак.

Мерсо эса буни бажаролмасди, чунки у шундай туғилган. Бир уюм қоғоздаги қоидаларга умрини қўшқўллаб топширган жамият эса уни бегоналаштирди, одам сафидан чиқарди.

Ҳақиқатан ҳам инсон — ўзи қандай бўлса, шундай бўлишини рад этадиган ягона мавжудотдир. Ҳар биримиз қачондир ёлғон гапирганмиз, (ёлғон сўзламаганман деманг, одам фаришта бўлиб туғилиши мумкин, аммо ўлгунига қадар шу ҳолида яшамайди. Баъзида йўлини шундай шайтонлар кесиб ўтадики, қандай қилиб гуноҳга ботиб қолганини сезмай қолади) қачондир ниқоб кийганмиз, ҳеч бўлмаса қачондир ичимиздаги кечинмаларни ташқарига чиқаришни истамаганмиз ва шунинг учун ҳам бу борада Мерсо биздан анча баландда. Мерсо — биз билган, бироқ тан олишни истамайдиган ҳақиқий иқроримиз.

Асардан иқтибослар

Бир одам бахтини синаб кўриш учун туғилган қишлоғини ташлаб, олис ўлкаларга улоқиб кетибди. У йигирма йилдан кейин бой-бадавлат бўлиб, хотини ва боласини эргаштириб уйига қайтибди. Қишлоқда унинг онаси ва синглиси кичкина меҳмонхона очишган экан. У уйидагиларни ҳайратга соламан деб, хотини билан боласини бошқа бир жойга қўйиб, ўзи онасининг олдига борибди — онаси уни танимабди. У азбаройи ҳазил қилиб, гўё ўзига хона зарурлигини айтибди. Онаси билан синглиси кўрсаки, унда пул жуда кўп. Тунда уни болға билан уриб ўлдириб, жасадини дарёга ташлаб юборишибди. Эрталаб унинг хотини келибди, ҳали ҳеч нарсадан хабари йўқ, кечаги меҳмоннинг кимлигини айтибди. Она ўзини осиб қўйибди. Синглиси ўзини қудуққа ташлабди. Мен бу воқеани минг марта ўқидим, шекилли. Бир томондан, ҳеч ҳақиқатга тўғри келмайди. Иккинчи томондан — жуда табиий. Менимча, бу одам қай бир маънода ўзига тегишлисини олган. Ҳеч қачон муғомбирлик қилиш керак эмас.

Онам, одам ҳеч қачон буткул бебахт бўлмайди, деб тез-тез такрорларди. Қамоқда, осмон ранг олиб, бандихонага нурлар сизиб кира бошлаган пайтда онам ҳақ эканини англайман…

Қизиқарли фактлар

— Мерсо дегани ўзи ким? Ёвуз ёки аламзада, аҳмоқ ҳайвон ёки донишманд, инсондан паст ёки инсондан олий? Ушбу саволлар билан боғлиқ мунозаралар сероб. Мазкур сўроқ Камюга берилганда, у Мерсони “Биз сиғинсак арзийдиган ягона Исо” деб жавоб берган.

— Француз тадқиқотчиларининг таъкидлашларича, романнинг асосий қаҳрамони Мерсонинг бадиий образини яратиш учун манба бўлган шахс Албер Камюнинг таниши, онасини дафн этиб, кинога борганлиги ҳақида унга сўзлаб берган рассом Совер Галеродир.

— Шу билан бирга, асар қаҳрамони Мерсо экзистенсиалистик вариантни ифодаловчи Жан-Жак Руссонинг “табиий инсон”ининг умумлаштирган образи ҳисобланади. Мерсо жамият билан ички алоқаларни узиб, инстинктларга итоат қилиб яшайди. У деярли ғайришуурий ҳолда одам ўлдиради.

Азизбек Юсупов