Томас Эдвард Лоуренс — ким у? Археолог ва араб дунёси ишқибозими ёки ўзгариш даврида араб дунёсига тасодифан тушиб қолган портловчи қурилмалар бўйича мутахассис? Балки у арабларни қутқариш, сўнг алдаб кетиш учун келган айғоқчидир? Ушбу инсон ҳақида олинган фильм ХХ асрнинг энг яхши фильми дея эътироф этилган. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида у ҳақида ҳикоя қилади.
.jpg)
1962 йилда Голливуд иккита афсонани юзага келтирган фильмни суратга олди: бири унда бош ролни ижро этган актёр Питер O'Тул ҳақида, иккинчиси O'Тул ўйнаган персонаж — “Арабистонлик Лоуренс” ҳақида. Голливуд персонаж характерини ўзгартириб, ўзида эзгулик ва ёзувликни мужассам этган шахсни яратди. Бундан ташқари, Лоуренс бўйи 160 сантиметрдан ошмаган инсондан 195 сантиметрли юлдузга айланди.
Шундан сўнг, кино оламида “Арабистонлик Лоуренс”нинг шахси ҳақида қизғин баҳслар бошланди, бироқ шундай бўлса-да, асосий саволга жавоб топилмайди: у аслида ким эди? Режиссёр Девид Лин уни қум барҳанлари панасида араблар армияси билан усмонлиларни олиб кетаётган поездни кутиб турган ҳолатда тасвирлаб, барча мунозараларга чек қўяди. Поезд етиб келгач, Лоуренс портлашни амалга ошириш ишорасини беради. Шундан кейин араблар Лоуренснинг Усмонлилар империяси яксон этилгач, мустақил давлат тузиш ваъдаси тез орада амалга оширишидан бошлари осмонга етиб, шод-хуррамликни бошлаб юборади.
Мустақиллик ваъдаси арабларни инглизлар билан ёнма-ён туришга мажбур қилади. Афсуски, улар хурсандчиликдан сармаст бўлган бир пайтда Лоуренс Сайкс ва Пико махфий битими орқали саҳро ҳамда денгизни бўлиб олганидан хабардор эканини билишмасди: французлар Сурия ва Ливанни, инглизлар эса Фаластин, Иордания, Форс кўрфази ва Ироққа эга чиқади.
Ушбу аччиқ ҳақиқатни билган Лоуренс араб аскарларига Британия ваъдасини бузганини айтмаслик бўйича қарор қабул қилади. У “фитна”га қўшилиб, арабларни тинчлантиришга киришади. Лоуренс Британия ғалабага эришса, барчаси яхши бўлади деб ҳисоблаган, бунга эса ҳатто ўз жонларини фидо қилган араб аскарларига берилган ваъданинг бузилиши орқали билан ҳам эришиш талаб этиларди.
Насл-насаби 30 йил давомида билинмаган “Арабистонлик Лоуренс”
Лоуренсни оқлашга уринадиган айрим инглиз газеталари, жумладан, The Guardian ҳам у Сайкс ва Пико томонидан тайёрланган битим кўламини билмаган дейди. Шунга қарамай, Лоуренс томонлар режасидан бехабар бўлса-да, энг камида “арабларни алдаш кетиш” ниятини билган.
.jpg)
Араблар Лоуренсга ўзларидан ортиқ ишонч билдирганди. Афтидан, айнан шу сабабли унга “Арабистонлик” лақабини беришган. Лоуренс барчани ўзи инглиз ва шотланднинг никоҳсиз туғилган фарзанди эканини унутишга мажбур қилади. Сер Томас Чепмен тарбиячи Сара Лоуренсни яхши кўриб қолиб, биринчи хотинини ташлаб кетган эди.
Ота-онасининг норасмий муносабатлари жамиятдан яширилади. Томас Лоуренс бадавлат отасининг соясида никоҳсиз туғилган фарзанд эканидан бехабар улғаярди. У аввалига Оксфорд ўрта мактабини, кейинроқ Оксфорд университетини тамомлайди. Лоуренслар оиласи эътиқодли ва консерватив бўлиб, хонадон соҳиби ҳамда хизматчи аёл ўртасидаги ноқонуний муносабатини ошкор қилмасликка интиларди.
Томас Лоуренс беникоҳ туғилган бошқа укалари сингари 1919 йили Томас Чепмен вафот этмагунга қадар ота-онасининг ноқонуний муносабатидан бехабар бўлган. Ҳақиқат ошкор бўлгач, у жамиятдаги мавқеини йўқотади. Аристократлар оиласи уни қабул қилиш ёки ўз қизларига муносиб куёв сифатида кўриб чиқишдан бош тортади. Бундан ташқари, у юқори лавозимда ишлаш имкониятидан ҳам маҳрум бўлади, натижада депрессияга тушиб қолади. Биринчи жаҳон уруши даврида у оиласи ёки оилавий ҳолати ҳақида бирор нарса демасликка қарор қилади.
Лоуренснинг қизиқишини рағбатлантириш мақсадида отаси уни археологияни ўрганиш учун Парижга юборганди. Лоуренс Францияда Наполеон Бонапарт шахсиятига қизиқиб қолади, унда ўзига ўхшаш жиҳатларни кўп учратади. Биринчи навбатда бўйларининг пастлиги ва улкан истаклар. Бундан ташқари, Лоуренс Наполеоннинг ҳарбий стратегиясига ҳам қизиққан. Кейинроқ у тарихга шу қадар қизиқиб кетадики, ўз кўзлари билан буюк цивилизацияни кўриш мақсадида Шарққа боришга қарор қилади. Мақсадига эришиш учун у араб тилининг турли шеваларини ўрганади.
1909 йил ёзида “Арабистонлик Лоуренс” Сурия томон саёҳатга йўл олади. У бир йил ичида араб тилини шу қадар яхши ўрганадики, талаффузи худди ота-онаси араб бўлиб, болалиги Арабистон яриморолида ўтганлардан фарқ қилмасди. Ўша йилнинг ўзида у Оксфордни тамомлайди ва араб оламида археолог ва қадимий араб мероси билимдони сифатида машҳурликка эришади.
Жосус ва қурол-яроғ сотувчисига айланган археолог
Биринчи жаҳон уруши Лоуренс университетни тамомлаганидан сўнг бошланади. Усмонлилар империяси Англияга уруш эълон қилди, ўз навбатида Англия бошқа воситалардан фойдаланган ҳолда усмонлиларни яксон этишга қарор қилади. Лоуренс ҳам ушбу урушда қатнашган ва британлар қўлидаги қурол сифатида хизмат қилди, охир-оқибатда эса уларнинг “ядровий бомбасига” айланди.
Сер Гилбер Клейтон Лоуренс Британия армиясининг Мисрдаги олий қўмондонлиги штаб-кавартирасига таклиф этиб, унга картография бўлимидан лавозим беради. Бу ерда Лоуренс хариталар тузиш билан шуғулланади, кейин эса разведкада махфий хизматга ўтказилади. Лоуренс араблар меросини ўрганишни унутади ва Усмонлилар қўшинлари позициясини ҳисоблашга ўтади.
Лоуренсга янги иши ёқарди. Биринчи жаҳон урушида икки укасидан айрилгани унга қаттиқ таъсир этган бўлиши мумкин. У арабларни Усмонлилар империясига қарамликдан озод этмоқчи эканига ишонтиради. Лоуренс араб тилини билгани ва араб маданиятига қизиққани арабларни ўзига ишонишга мажбур этади.
Унинг обрўси кундан кунга ошиб борарди. Тез орада у усмонлиларга қарши Буюк араб қаршилиги етакчиси амир Хусайннинг иккинчи ўғли, шаҳзода Абдулла билан учрашишни талаб қилади. Лоуренс туркларга қарши исёнинг асл сабабини тушунишни истарди. Бундан ташқари, асл вазиятни билиш мақсадида мамлакат бўйлаб сафар уюштиришга рухсат сўрайди ва тўплаган маълумотларини Қоҳирадаги Бош қўмондонликка тақдим этади.
Амир Хусайн розилик беради. Шаҳзода Абдулла укаси Алига мактуб йўллаб, ундан Лоуренсга ҳамроҳлик қилиш ва унинг хавфсизлигини шахсан таъминлашни сўрайди. Лоуренс мамлакат бўйлаб ўзини ҳалаблик араб сифатида таништирган ҳолда араблар уст-бошида саёҳат қилади. Саёҳати давомида Лоуренс амир Хусайннинг тўнғичи шаҳзода Фейсал билан учрашади.
“Арабистонлик Лоуренс” — энг янги инглиз жосуси
Фейсал билан мулоқот давомида Лоуренс икки нарсани тушуниб етади. Биринчидан, инқилоб қабилалар ўртасидаги миллатчилик сабаб келиб чиққан. Иккинчидан, арабларнинг Мадинага биринчи ҳужуми усмонлилар замонавий қуроллар, жумладан, арабларда бўлмаган замбараклардан фойдалангани сабаб муваффақиятсизликка учраган эди.
Лоуренснинг Британия раҳбариятга берган маълумотларидан келиб чиқадики, инглизлар араб олами унга қаттиқ ишонган. Лоуренс британлар ихтиёрида бўлган энг яхши жосусга айланади. Уни яна шаҳзода Фейсал ёнига юбориб, маслаҳатчи сифатида ёнида юришларини хоҳлашади. Ўғил эса табиийки отасининг асосий қарорларига таъсир ўтказиб келган.
.jpg)
“Шаҳзода Фейсалнинг маслаҳатчиси” лавозими остида Лоуренс араб қабилалари сардорларининг ишончини қозонади. Лоуренс уларни ўзаро можароларни тўхтатиш ва қуролларни “асосий душман”га қаратишга кўндиради.
Буюк араб инқилоби тарафдорлари амир Хусайн байроғи остида бирлашган бир пайтда Лоуренс шаҳзода Фейсални турклар учун муҳим бўлган портлар мавжуд Ақаба шаҳрини эгаллашга ундайди. Уни кўндириш қийин кечмайди, чунки Лоуренс араблар етакчисининг энг яқин ва ишончли инсонига айланиб бўлганди.
Турклар қўлига тушиб қолиб, улардан қочиб кетган устаси фаранг
Лоуренс туркларга қарши партизанлик урушини олиб боради ва унинг мина ҳамда портловчи қурилмалар борасидаги билимлари арабларнинг кўплаб ғалабасига сабаб бўлади. Кетма-кет ғалаба ва Лоуренснинг машҳурлиги ортиб борарди, натижада у Фаластинни яҳудийларнинг ҳақиқий уйига айлантириш ҳақида ўйлай бошлайди. Шундай қилиб, у минтақада анча жиддий рол ўйнашга киришади.
Орзулар имкониятдан ортиқ эди, бироқ у режаларини ёлғиз амалга ошириш учун Даръога йўл олади. Шу боисдан Лоуренснинг турклар қўлига тушиб қолгани ажабланарли эмас. Унинг бахтига турклар Лоуренснинг ташқи кўриниши қандай эканини билмасди, шу боисдан қўлларига тушиб қолган инсоннинг нақадар қимматли шахслигини тасаввур ҳам қилмаган. Лоуренс туркларни черкас эканига ишонтиради, аммо аскарлар барибир турк ноиблари қаршисида жавоб беришини талаб қилади. Лоуренс қочиб кетишга муваффақ бўлади.
Лоуренсни генерал Алленби унинг омади чопмаган ҳолатида фойдаланиб қолганидан бошқа ҳеч нарса ташвишга солмасди. 1917 йилда Алленби Қуддусни эгаллаб, Лоуренс имкон қадар тезроқ шаҳарга етиб келишини талаб қилади. Лоуренс вақтни беҳуда сарфламасдан шаҳзода Фейсал учун Британия қўллаб-қувватловини жалб этишга келишиш мақсадида Алленбининг ёнига, Қуддусга йўл олади.
У Алленбидан катта миқдорда пул ва шаҳзодага ёрдам мақсадида бир неча туяга ортилган юкларни қўлга киритади. Бу орқали улар Буюк Британия ташқи ишлар вазири Артур Жеймс Балфурга Фаластинда яҳудийлар давлатини қуриш бўйича берган ваъдасида собитлигини тасдиқлаб қўйгандилар.
“Арабистонлик Лоуренс”: қисқа ҳаёт ва қонли мерос
Макка амири Хусайннинг Буюк араб инқилоби муваффақиятли кечади. Фейсал — Ироқ, Абдулла — Иордания қиролларига айланади, Лоуренс эса Англияга қайтиб, “Доноликнинг етти устуни” китобини ёзишни давом эттиради. Китоб 1925 йилда чоп этилади ва шундан кейин Лоуренс Британия ҳарбий-ҳаво кучларига бориб қўшилади.
Лоуренс ҳарбий-ҳаво кучларига бошқа бир исм остида кирганди, чунки у амир Хусайн инқилобига қарши бўлган барча, шунингдек, унинг аслида шарқ мероси ихлосманди эмас, балки Британия разведкаси жосуси эканидан хабар топган араблар томонидан ҳам қидирувда эди.
Лоуренс бор имкониятини ишга солиб машҳурликдан қочишга уринарди, шу боисдан турли ишларга бошқа исмлар остида жойлашади. Масалан, Қироллик танк дивизиясида Томас Эдвард Шор исми билан хизмат қилади. Лоуренс бу исмни севимли ёзувчиси Жорж Бернард Шоу шарафига олганди. Айтганча, Лоуренс Гомернинг “Одиссея”си таржимасини Томас Шоу номи остида чоп эттиради ва умрининг охиригача шу исмдан фойдаланади.
Тўққиз йиллик хизматдан кейин Лоуренс истеъфога чиқади. У умрининг қолган қисмини Бовингтон шимолидаги уйда ўтказишга қарор қилади, афсуски, унинг умри ўйлаганичалик узоқ эмасди. Жосус 1935 йил мототциклда аварияга учраб, 46 ёшида ҳалок бўлади. Хориж газеталари авария олдидан режалаштирилгани ҳақида ёзган. Лоуренснинг дафн маросимида таниқли шахслар, хусусан, марҳумни араб ишлари бўйича маслаҳатчи лавозимига тайинлаган Уинстон Черчилл ҳам иштирок этганди. Маълумотларда келтирилишича, улар узоқ йиллар давомида дўст бўлишган.
Лоуренс оила қурмаган эди, аммо у арабларга тузилишига билвосита таъсир кўрсатган Исроилни “мерос қолдириб кетди”. Бу ҳозирга қадар умумий чегаралар сабаб можароларни юзага келтирмоқда, шунингдек, минтақада кескинлик ҳамон йўқолмаган.
ХХ асрнинг энг яхши фильми
Девид Линнинг “Арабистонлик Лоуренс” фильми 1963 йилда етти йўналишда “Оскар” мукофотини қўлга киритган. Британиялик разведка офицерининг ҳақиқий ҳаётига асосланган картина “Энг яхши фильм” йўналишида ҳам тенгсиз дея топилган эди.
2019 йилда Америка кинооператорлар жамияти (American Соcиэтй оф Cинематограпҳерс, ASC) ташкил этилганининг 100 йиллиги муносабати билан ХХ асрнинг энг яхши фильмларини танлаганди.
Жамият талқинига кўра, ўтган асрнинг энг яхши фильми сифатида “Арабистонлик Лоуренс” фильми тан олинди. Мутахассисларни ушбу фильм қандай шароитларда суратга олингани ҳайратлантирган. Жумладан, суратга олиш ишлари Иорданиядаги Жабал ат-Тубайк деган жойда олинган. Бу ерда чидаб бўлмас иссиқ ҳаво турганидан ташқари, энг яқин сув манбасигача 240 километр йўл босиб ўтиш керак бўлган.
Бироқ шундай оғир шароитларга қарамай, суратга олиш гуруҳининг профессионаллиги эвазига 7 та “Оскар”, 4 та “Олтин глобус” ва бошқа кўплаб мукофотларни олишга муваффақ бўлган фильм суратга олинган.
Изоҳ (0)