1950 йилнинг ноябри. Марказқўмнинг пропаганда ва ташвиқот бошқармаси бошлиғи ўзига олиб келинган папкадан нигоҳини узиб, юқорига кўтаради: “Бу аёлнинг хотираларини архивга юбориш керак”. Шундай қилиб машҳур олим, Нобел мукофоти лауреати, физиолог Иван Павловнинг шахсий ҳаётига оид қайдлар “махфий” тамғаси остида яширилган эди. “Дарё” “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида жаҳон даражасидаги буюк олимнинг тақдири ҳақида ҳикоя қилади.
ХХ асрда рус олимларидан ҳеч ким академик Иван Павловдек халқаро даражада машҳурликка эришмаган эди. Бир сафар британиялик машҳур фантаст Гергерт Уэллс у ҳақда шундай ёзган: “У ҳали кашф этилмаган ёлларга нур сочиб, бутун дунёни ёритиб турган юлдуздир”. Академик Павлов 130 та академия, университет ва халқаро илмий ҳамжамиятлар аъзоси бўлган. Бутун дунё уни физиология фанининг майоғи, шифокорлар ва физиологларнинг ёрқин ҳамда тан олинган ўқитувчиси, ижодий, бунёдкорлик ишининг ҳақиқий зоҳиди деб билади.
Рязань шаҳридаги 1849 йил сентябрда дунёга келган бўлажак олим умри давомида физиология ва тиббиёт соҳасида кўплаб кашфиётларни амалга оширади. У 10 нафар фаразандга эга руҳоний оиласининг тўнғич ўғли эди. Бобоси ҳам черков ходими бўлган. Ота-онасининг талаби билан йигитча диний таълим олиб, семинарияга ўқишга киради. Аммо тақдирнинг ўзи унинг руҳоний бўлишига йўл қўймайди. У отасининг кутубхонасида турли қизиқарли иллюстрациялар билан тасвирланган “Кундалик ҳаёт физиологияси” китобига дуч келади. Шунингдек, Сеченовнинг “Бош мия рефлекслари” китоби ҳам унда катта қизиқиш уйғотади.
Павлов семинариячиларга қўйилган жиддий чекловлар сабаб у ерни тарк этади ва аввалига Санкт-Петербург университетининг юридик факультетига ўқишга киради, кейин эса физика-математика факультетини табиий фанлар йўналишида таҳсил ола бошлайди. Бу ерда у машҳур физиолог профессор Илья Сион раҳбарлиги остида бутун умрини физиология билан боғлайди.
Сион ўзининг принципиаллиги ва сотилмаслиги билан кўплаб ҳамкасблари ҳамда талабаларнинг нафратини қозонган, антидарвинчи, Сеченов ва Тургеневлар билан баҳслашиб турадиган шахс эди. Кейинроқ тор доирада шундай латифа тарқалади: эмишки Тургенев Сионга “Муму”ни совға қилган, у эса ҳайвонни ёриб кўриб, итни Павловга топширади. Ўз навбатида унинг устида бир қатор тажрибаларни ўтказган Павлов итни Герберт Уэллсга намойиш этади. Англияга қайтган Уэллс “Муму”ни Koнaн Дойлга беради, ёзувчи бўлса, итни Гримпен ботқоқликларига қўйиб юбориб, кузата бошлайди. Натижада “Баскервиллар ити” повести пайдо бўлади…
.jpg)
Иван Павлович университетни тамомлагач, физиология соҳасидаги билимларини оширишга қарор қилади. Шу мақсадда у 1874 йилда Тиббий-жарроҳлик академиясига ўқишга киради. Уни аъло баҳоларга тамомлаган Павлов икки йилга хорижга хизмат сафарига юборилади. Чет элдан қайтиб келгач эса ўзини бутунлай илм-фанга бағишлайди.
Павлов томонидан қарийб 65 йил давомида физиология соҳасида амалга оширилган барча ишларни уч бўлимга ажратиш мумкин: қон айланиш физиологияси, овқат ҳазм қилиш физиологияси ва мия физиологияси. Павлов соғлом организмни ўрганиш имконини берадиган тажрибани амалиётга татбиқ этади. У ўзи яратган шартли рефлекслар усули ёрдамида психологик фаолият асосини бош мияда содир бўладиган физологик жараёнлар ташкил этишини аниқлайди. Унинг олий нерв тизими физиологиясидаги тадқиқотлари психология ва педагогика ривожига улкан ҳисса қўшган.
Павлов уйлангунига қадар моддий таъминот ҳақида деярли ўйламаган ва кундалик ҳаёт тарзи эътибордан четда қолиб келган. 1881 йилда ростовлик Серафима Карчевскаяга уйланганидан кейингина қашшоқлик нималигини ҳис қила бошлайди. Улар 1870 йиллар охирида Петербургда танишиб қолганди. Серафима Қора денгиз флотида хизмат қилган ҳарбий шифокорнинг қизи эди. Она томондан бўлса, насл-насаби Камбағалликка юз турган дворянлар оиласига бориб тақаларди.
Серафима Василевна умрини уй ишлари ва тўрт фарзанд тарбиясига бағишлайди. Павловнинг фарзандларини исми Владимир, Вера, Виктор ва Всеволод бўлган. Исми “В” ҳарфидан бошланмайдиган ягона фарзанди Мирчик чақалоқлигида оламдан ўтиб кетади. Всеволод ҳам узоқ умр кўрмайди. У отасининг ўлимидан бир йил олдин вафот этади.
1917 йилги инқилоб даврида Павловнинг ёши 70 га яқинлашиб қолганди. Унинг уйида ўтказилган тинтув вақтида олимга тегишли олтита олтин медал мусодара қилинади. Россия банкларидан бирида турган Нобел мукофоти бўлса миллийлаштирилади. Павловнинг квартираси “кичрайтирилади”.
Петрогратга келиб, академикнинг уйига ташриф буюрган Герберт Уэллс даҳшатга тушади. Нобел муфокоти лауретати кабинетининг бурчагида қишга захира қилиб қўйилган картошка ва шолғом уюми ётарди. Павлов шолғомни ўқувчилари билан бирга, оч қолмаслик мақсадида етиштирган. Аммо болшевиклар олимга ёрдам беришга шошмас, хорижга қўйиб юбориш ҳақидаку гап ҳам бўлиши мумкин эмасди. Павловни қўйиб юбориш бўйича Москвага Халқаро Қизил ҳочдан сўров келганидан кейингина коммунистлар саросимага тушиб қолади. Ленин Павловга академикларга хос таъминотни тақдим этиш, яшаш шароитини яхшилаш бўйича шахсан кўрсатма беради. Расмийлар жаҳон ҳамжамиятининг назарида бу буюк олимнинг тақдири Совет ҳокимиятининг умуман фанга бўлган муносабатининг рамзи эканини тушунарди.
Академикнинг таъминоти яхшиланади, у бир оз тинчланади ҳам, ҳатто хорижга чиқиб келади. Павлов Финляндия, АҚШ, Франция ва Англияни айланиб келади. Бироқ барибир хорижда қолмайди — у Петрограт яқинидаги лабораториясини ташлаб кетишни истамасди. Иван Павлов коммунизмнинг ашаддий курашчиси эди. “Сизлар жаҳон инқилобига бекорга ишоняпсизлар. Сиз маданий дунёга инқилоб эмас, балки фашизм уруғини катта муваффақият билан сепмоқдасиз. Сизларнинг инқилобларингга қадар фашизм бўлган эмас”, — деб ёзади у 1934 йилда Молотовга.
Зиёли қатлам орасида тозалаш ишлари бошланганида, Павлов жаҳл отида Сталинга мактуб йўллайди: “Бугун рус эканимдан уялмоқдаман”. Ҳатто шу каби чиқишлари учун ҳам олимга ҳеч ким тегинмаган.
“Инқилоб салкам 70 га кирганимда рўй берди. Ва шунга ишонч ҳосил қиляпманки, инсоннинг фаол ҳаёти айнан 70 йил давом этади. Шу боисдан инқилобни очиқ-ойдин танқид қилмоқдаман. Жин урсин уларни! Отилиб кецин. Барибир ҳаёт тугади, мен ғурурим талаб этган нарсани қиламан”, деганди Павлов.
Кўпчилик Булгаковнинг “Итюрак” асари қаҳрамони — профессор Преображенскийнинг прототипи Иван Павлов бўлган деб ҳисоблайди.
Павлов Нобел мукофотини овқат ҳазм қилиш тракти физиологиясидаги ишлари учун 1904 йилда, ушбу соҳага асос солган олим ўлимидан саккиз йил ўтиб қўлга киритади. Тантанали маросим нутқида Павлов у билан ҳеч қачон йўли туташмаганини айтган. Ушбу воқеадан 10 йиллар олдин Нобел Павлов ҳамда унинг ҳамкасби Марселлия Ненскийга лабораториясини қўллаб-қувватлаш мақсадида каттагина маблағ юборганди. “Алфред Нобел физиологик тажрибаларга қизиқишини билдирди ва у бизга физиологиянинг энг юқори вазифалари, организмларнинг қариши ва ўлиши масаласига тааллуқли бир нечта ибратли тажрибаларни тақдим этди”. Шунинг учун Павлов Нобел мукофотини икки маротаба қўлга киритган дея ҳисоблаш ҳам мумкин.
1935 йили 15-Халқаро физиологлар конгрессида Иван Петровичга “Дунё физиологлари оқсоқоли” фахрий унвони берилади. Павлов қолдирган илм жаҳон илмининг ривожланишида пойдевор бўлиб хизмат қилди. АҚШ, Англия, Франция ва бошқа давлатларда Павлов номидаги махсус лабораториялар ташкил этилди. 1936 йил 27 февралда Иван Павлов 87 ёшида вафот этади.
“Махфий” грифи урилган шахсий ҳаёт
Серафима Карчевскаянинг тақдири жуда оғир кечади: пулсизлик ва очлик, қаллиғининг силдан вафоти, ўзининг безкакка чалиниши… Қиз яшашга бўлган улкан иродасини намоён этиб, ижара квартирасида касалликка қарши курашарди. Секин-астда соғая бошлагнида девор ортидан ажойиб кулги овозини эшитади — бу худди баҳорда ариқларда оқадиган сувлар жаранги каби эди. У фақат қалби тоза инсонгина бундай кула олади деган ҳаёлга боради.
Қизиқувчанлик оғир аҳволидан устун чиқади: Серафима меҳмонхонага чиқиб, кўзлари ёниб турган баланд бўйли йигитга дуч келади. Иван Павлов билан илк учрашув шундай бошланганди.
Серафима ўз замонасининг илғор аёлларидан эди: Достоевский ва Тургенев билан таниш бўлган, Андрей Желябовнинг машғулотларига қатнаган, тенг ҳуқуқлилик ғояларини қўллаб-қувватлаган. Иван билан бўлса кеча-ю кундуз суҳбатлашиб ўтиришга тайёр эди. Уларнинг севги қиссаси жуда секин алангаланган, Павлов гўёки фақат бир нарса — илм-фан ҳақида ўйларди. Аммо унинг ёши 30 га яқинлашиб қолганди… Серафима билан учрашгунга қадар ҳеч ким унинг юрагига қўл солиб кўрмаган эди.
Кутишдан чарчаган қиз қишлоққа ўқитувчилик қилиш учун йўл олади. Шу онда Павлов саросимага тушади — ахир қандай қилиб усиз кетади?! Бўлажак олим қизнинг олдига қатнай бошлайди ва охир-оқибат унинг қўлини сўрайди. Серафима йигитнинг ортга қайтиб кетишга ҳам пули йўқлигини тушуниб, тўйни қаллиғи маблағ тўплаб олгунга қадар кечиктириш мантиқан тўғри деган қарорга келади. Аммо бу ҳам иш бермайди: йигит Пэтербургдан унга севги изҳорларига тўла мактубларни йўллайди, бироқ илмий иши тўхтаб қолганди. Шунда Серафима унинг ёнида бўлсагина, бирор иш чиқишини тушуниб етади — у бутун умри давомида эрининг ёнида бўлиб, барча молиявий ишларни юритади.
1881 йилда жуфтлик оила қуради. Иван Петрович тўй маросимига бир тийин ҳам қўшмайди. У бунақа майда нарсаларни ўйламасди ҳам… Кейинчалик ёш эр-хотин ўртасида жанжал чиқса ҳам бунга фақат моддият сабаб бўларди.
Аммо улар биргаликда бахтли эди. Серафима энг оғир кунларда ҳам эрининг ёнида бўлди. Оиладаги қашшоқликка 1890 йилда, Павлов кашфиётлари ўз самарасини кўрсата бошлагач, барҳам берилади: у профессор унвонини қўлга киритиб, яхши мояна олишни бошлайди.
Павлов нима билан шуғулланганини икки оғиз сўз билан тушунтирсак: у физиология ва руҳий жараёнлар ўртасида ўзига хос алоқа бор деб ҳисоблаган. Павловнинг овқат ҳазм қилиш механизмлари борасидаги ишлари илм-фанда янги йўналишнинг ривожланишига хизмат қилди. Илмий бўлмаган доираларга ҳам Павлов шартли рефлекслар қўлланмаси устида ишлагани маълум. Машҳур “Павлов ити” эксперименти ҳайвоннинг ташқи таъсирга бўлган рефлексларини ўрганиш учун ташкил этилган. У таржиба натижасида шаклланадиган рефлекс тушунчасини тақдим этганди. Бундан ташқари, Иван Павлов мия функцияларини ўрганишга улкан ҳисса қўшган.
Деҳқон оиласида туғилган олимнинг зуваласи мустаҳкам бўлиб чиқди: йиллар ўцада Павлов ўз тетиклиги ва меҳнатсеварлигини йўқотмади. У ишга муккасидан кетган ва ўз тартибига амал қиларди: столи устидаги буюмлари қандай ҳолатда қолдирилган бўлса, шундай туриши керак эди, аксинча бўлиши мумкин эмас. Характери ҳам оддий эмасди, аммо ҳамма уни оқкўнгиллиги, ҳазил ҳисси, ҳаётга бўлган иштиёқи сабаб яхши кўрарди. Шунингдек, у барча учун оилапарвар эди, токи ғалати гап-сўзлар тарқалгунга қадар…
Лабораториядаги янги ходими Мария Петровага Павлов дарҳол эътироб қаратади. У бу ерга 1912 йилда келган, дадил, жингалак сочи яноқларига тушиб турадиган қиз эди. Мариянинг барча йиғилишларга бориши ҳам олимга ёқарди. Бир сафар у қизни ишдан кейин бирга сайр қилишга таклиф этади. Тез орада бундай сайрлар одат тусига киради. Натижада миш-мишлар тарқалади, Петрова ҳақоратли мактуб олади, кетишга чоғланади… Дам олишдан қайтган Павлов у ҳеч қаерга кетмаганидан хурсанд бўлиб, “ярашув”ни бўса билан мустаҳкамлаш таклифини билдиради.
Иван Павловнинг ўз мантиғи бор эди: агарда бу севги бўлса, ҳиссиётларни яширмаслик керак. Тез орада Мария Павловлар уйининг асосий меҳмонига айланади.
—Сиз ҳақингизда бор ҳақиқатни ёзмоқчиман, — дейди Мария бир сафар. Иван Павлов жавоб қайтармайди, бироқ кейин шундай дейди:
—Кимгадир озор беришни истамайман… Ёзавер, аммо буни фақат рафиқам вафотидан кейин чоп этиш мумкин бўлади.
—Менинг ўлимимдан кейин ҳам, — дея қўшимча қилади Мария.
Мария Капитоновна “Академик Иван Павлов ҳақида хотиралар” китобини ҳаётлигида ёзган. 1948 йил майда — 150 дан ортиқ илмий меҳнатлар муаллифи оламдан ўтади. 1949 йил 1 декабрь куни Ленинград “обкоми” котиби Андрианов Маленков номига мактуб йўллаб, Салтико-Шчедрин номидаги давлат кутубхонасига 1947 йилда Мария Петрованинг қўлёзмаси топширилганини билдирган. У Петрова “25 йилдан ортиқ вақт давомида Павлов билан ишқий алоқада бўлиб келганини” ҳам қўшимча қилган. Совет даври мафкурасига кўра, халқ таниган олимнинг бундай ҳаёт тарзини ошкор қилиб бўлмасди.
Партия раҳбарияти томонидан ўрганиб чиқилган қўлёзмага “Махфий” грифи урилиб, Марказий партия архивида қолдирилган.
Изоҳ (0)