Доимо қарзда юрган, 3 ёшидан мусиқа чалишни бошлаган ва ўлимидан кейин шишиб кетган Моцарт. Буюк бастакорнинг сирли ўлими

1791 йил 20 ноябрь куни 35 ёшли Вольфганг Амадей Моцарт ўзининг Венадаги квартирасида иситмалаб ётарди. Афтидан, бу уни унчалик ташвишга солмаган. Болалигидан бери у кўплаб жиддий касалликларни бошидан ўтказганди: сувчечак, терлама, гепатит, тонзиллит, ошқозон бузилиши, фарингит ва юқори нафаc йўллари инфекцияси. У доим дунёни ўз мусиқаси билан эгаллашга шай янгича ижодий энергия билан қайтарди. Аммо бу сафар барчаси ўзгача эди. Дарё “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида Моцарт ҳақида ҳикоя қилади.

5 декабрь куни буюк бастакор вафот этган даҳшатли воқеадан кейин унинг жасади шишиб кетиб, ўзидан бадбўй ис тарата бошлаган, таниб бўлмас даражада ўзгариб кетган юзидан кейин Австрия империяси саройи мусиқачиси бўлган Антонио Салери уни заҳарлаган бўлиши мумкинлиги тўғрисида миш-мишлар тарқалади.

XVIII асрнинг охирида классик мусиқанинг жадал ривожланиши сохтакорликда гумон қилиш учун асос бермайди. Бу энг иқтидорли композиторлар саройдаги лавозимлар учун жон жаҳди билан курашган давр эди, бу тилла тўр ва бриллиант тугмалар, тиззагача бўлган атлас шимлар ва ипак палтолар даври эди, уларнинг ортида эса хиёнат, найранглар ва фитналар яширинган.

Моцарт болалигиданоқ бу дунёни тушуниб етганди. Унинг отаси Леополд княз-архиепископ Зальцбург саройида вице-капелмейстер (яъни мусиқий директор) лавозимида хизмат қилган ва икки фарзанди — 1751 йилда дунёга келган Анна Мария (Наннерл) ҳамда 1756 йилда туғилган Вольфгангни мусиқага ўргатган. Отасининг қаттиқ ҳомийлиги остида Вольфганг 3 ёшидан бошлаб клавесин (фортепианога ўхшаш чолғу асбоби) чала бошлаган. 5 ёшида эса ўз мусиқаларини басталашга киришган. Вольфганг 6 ёшга тўлганидан кейин Леополд бир неча йил давомида Европа саройлари бўйлаб рафиқаси ҳамда фарзандлари билан саёҳат қилган ҳолда, ўз вундеркиндлари орқали пул ишлай бошлайди. Наннерл мусиқани жуда яхши чалган, аммо ёқимтой ва ўзига ишончи юқори бўлган Вольфганг томошабинларни ўз иқтидори билан ром этарди — у ҳатто кўзлари боғланган ҳолда ҳам мусиқа чала олган.

25 ёшида Вольфганг отасининг назоратидан чиқиш вақти келгани ва қанот ёзиб юксак марраларни забт этиши лозимлигини тушуниб етади. 1781 йил мартда у Австрия империяси пойтахти Вена — чексиз мусиқий имкониятлар тақдим этгувчи шаҳарга етиб келади. Бу ерда 300 минг аҳоли истиқомат қилган, кўплаб концерт заллари, мусиқий академия ва иқтидорли жамият ҳукмрон эди. Ва бу ер композиторнинг ҳақиқий уйига айланади.

Моцарт академиялар, обуна концертлари ва меценатлар уйларида чиқишлар қилиб, пул топган. У фортепианода дарс берган — ҳозирги кунда шахсан Моцартдан дарс олган ўқувчилар бўлганини тасаввур қилиш қийин, албатта. Шунга қарамай, тиниб билмай меҳнат қилган композитор ўзи каби иқтидори бўлмасдан туриб мўмайгина даромад кўраётган мусиқачилардан анча кам пул топарди.

Моцартнинг Венадаги асосий рақиби Антонио Салери эди — муваффақиятли италян композитори уч тилда опералар ёзгани билан машҳурликка эришган. У Вена операсини эгаллаган ва Моцарт эндигина катта карерасини қуришни бошлаган 1788 йилда император каплмейстери этиб тайинланганди.

Моцарт отасига бир нечта шикоят мактубларини йўллаган бўлиб, унда Салери ва унинг ҳамтовоқлари расмий иш олишига тўсқинлик қилаётганликларини билдирган. Масалан, 1781 йилда Моцарт император уни малика Елизавета Вютембергга (император жиянининг келини) фортепианода дарс беришга ёллашига умид қилган, Иосиф бўлса мазкур лавозимни Салерига топширган. “Император барчасини бузди, чунки уни Салеридан бошқа ҳеч ким қизиқтирмайди”, — дея надомат билан ёзганди Моцарт.

Шундай бўлса-да, Моцарт ва Салери бир-бирининг мусиқий иқтидорини ҳурмат қиладигандек туюларди. 1785 йилда улар биргаликда кантата (хор учун белгиланадиган тантанавор йирик мусиқий асар) ёзади, 1788 йилда Салери ўз операларидан бирининг ўрнига Моцартнинг “Figaro”сини намойиш этади. Биринчи марта 1791 йилда Моцартнинг “Сеҳрли флейта” томошасига ташриф буюрган Салери ундаги ҳар бир элемент — мусиқали муқаддимадан тортиб, охирги хорга қадар унинг ҳайратига сабаб бўлганди.

Вольфганг Салеридан фарқли ўлароқ, саломат шахс эмасди. Унинг ўқувчиларидан бири Моцарт ҳақида шундай ёзганди: “…ўрта бўйли ва рангпар, ёқимтой ва дўстона кўринишга эга, кўк кўзлари ёрқин порлайди”.

Милош Форман томонидан 1984 йилда ишланган “Амадей” фильмида Моцартнинг савдойилиги тасвирланган: ҳазилкаш, кулишни яхши кўрадиган, гапга чечан. 1782 йили 26 ёшида Моцарт Леополд доим қўрқиб келган ишни амалга оширади — у уйланади. Вольфганг Консансия Вебер ва унинг оиласи билан бир неча йил олдин, онаси билан Германияга сафар қилганида танишиб қолганди. Леополд Вольфгангнинг тўрт опа-сингилни тўнғичи Алоизияни севиб қолганидан ғазаб отига минган ва ҳатто улар билан учрашмасдан туриб, қурумсоқ оила пул мақсадида иқтидорли ўғлини оғдириб олишга уринаётганини таъкидлаган. Орадан тўрт йил ўтгач, Моцарт Венада Веберлар билан яна кўришган ва опа-сингилларнинг учинчисини севиб қолган.

Леополд унаштирув маросими ҳақидаги янгилик ёзилган хатни олганида ўзини йўқотиб қўйган бўлса ажаб эмас. Биргина аёл сабаб унинг ўғли эндиликда бутунлай ҳокимиятдан мосуво бўлганди. Тўйдан кейин ота-ўғил икки маротабагина учрашган ва уларнинг иккиси ҳам ёқимсиз ўтган. Леополд 1787 йилда 60 ёшида вафот этади, Моцарт эса у билан видолашувга келмаган ҳам.

Тақдир ҳазили сабаб Леополднинг ўлимидан кўп ўтмай Вольфганг ва ниҳоят отаси узоқ кутганидек саройда расмий лавозимга лойиқ кўрилади. Иосиф II Моцартни менуэт (французча рақс) учун камерали мусиқачи сифатида ёллайди.

Охирги йилларда тўртта муваффақиятли опера ёзгани сабаб Моцартнинг даромадлари сезиларли даражада ошган. Бироқ у кийим-кечак, ҳашаматли тушликлар, Констанция учун совғалар ва қимор ўйинларига муккасидан кетгани туфайли доим қарздор бўлиб юрган.

1791 йил кузда Моцарт соғлом эканидан мамнун ҳолда, ўз мактубларида мазали таомнинг таърифини келтириб, ғаройиб янги мусиқани басталаш устида иш бошлаётганини ёзади. Эҳтимол, унинг яқинлари чарчаган мусиқачининг иситмаси борлигини билиб ҳайрон бўлмагандир.

Аммо ушбу касаллик олдингиларидан фарқли равишда тез ўтиб кетмаган. Моцарт шу қадар шишиб кетадики, ҳатто қимирлай ҳам олмай қолади, шунда рафиқаси ва унинг опаси София тугмалари орқа томонидан қадаладиган махсус кийим тикишга мажбур бўлади, бу буюк композиторни тунда тувакка ўтқазиш учун қулай эди. 4 декабрь куни у алаҳлашни бошлайди.

Икки шифокор Моцартнинг 2-3 литр қонини қуйиб олади, бу эса организмнинг инфекцияга қарши курашувчанлик қобилиятини камайтириб юборган. Эртаси куни Моцарт қалтироқ тутган ва жигарранг суюқлик қайд қилиб, йиқилган ва шу билан ўрнидан турмаган.

Бева Констанция дўстларига турмуш ўртоғи безгакдан вафот этганини айтган. Аммо икки фарзанди, улкан қарзлар ҳамда даромадсиз қолган аёл жамоатчилик эътиборини тортиш мақсадида заҳарланиш тўғрисидаги тахминни қўллаб-қувватлаган. У ниқоб таққан номаълум шахс марҳумлар учун месса (католикларда махсус куй) буюртма қилгани ҳақида гапирган. Мазкур афсонага кўра, Моцарт айнан шу иш устида ишлаш вақтида жиддий оғриб қолган.

“Тез орада вафот этишимни биламан. Афтидан, кимдир менга заҳарли сув берган ва ўлимим вақтини аниқ ҳисоб-китоб қилган, натижада мен ўзимга ўзим реквием ёзмоқдаман”, — деган Моцарт рафиқасининг сўзларига кўра.

Ҳақиқат эса кутилганидан анча оддий эди. Моцарт ўлимидан бир неча ой олдин граф Франс фон Валзегг яқиндагина вафот этган рафиқаси учун куй басталашини буюртма қилади. Буюртманинг махфийлиги шундаки, мусиқа ишқибози бўлган граф реквиэмни ўзи ёзгандек оммага тақдим этмоқчи бўлган.

Шунча фактларга қарамай, Констанция императордан пенсия ва марҳумнинг мусиқалари ижро этилган концертлардан улуш ола бошлаган. Ўз ажали билан ўлган инсондан кўра, сирли равишда ўлдирилган машҳур бастакор куйларини тинглаш қизиқарлироқ. Аёл Моцартнинг ўлимидан кейин тезда бойиб кетган.

Кўпчилик содир бўлган воқеаларнинг барчасида Моцартнинг асосий рақиби Салерини айблаган. Моцарт томонидан 1791 йил 14 октябрда ёзилган ва сақланиб қолган охирги мактубда келтирилишича, у Салери ва сопрано Катарина Кавалери билан операга борган. Салери масалан, Мосартга алкогол идишини таклиф қилган, каретада кетишаётганида винога бирор нима аралаштириб қўйган бўлиши мумкин эди.

Салери ҳеч қачон заҳарлаш борасидаги миш-мишларни рад этмаган, бироқ Моцартнинг ўғлига мусиқий таълим беришни зиммасига олган. Унинг қўл остида Франс Ксавер Вольфганг Моцарт машҳур композитор ва дирижёрга айланган.

Умрининг охирларида вақти-вақти билан юз берадиган ақлий заифлик синдромидан азият чеккан Салери Моцартни ўлдирганини тан олган, аммо эс-хуши жойига келган вақтда буни рад этган. 1823 йилда Людвиг ван Бетховеннинг шогирдларидан бири Игнас Мошелес 74 ёшга кирган бекор Салерининг ҳолидан хабар олгани боради.

“Бу касалликдан омон чиқмасам-да, сизга шуни айтишим мумкинки, бемаъни миш-мишларда ҳеч қандай ҳақиқат йўқ. Мени Моцартнинг ўлимида айблашларини биласиз, аммо бу ёлғон — буларнинг барчаси адоват, ҳақиқий хусумат, қадрдоним Мошелес мен, ўлаётган Салери айтганидек, бутун дунёга билдиринг”, — деган бастакор.

Бошқа бир тахминга кўра, Моцартни масонлар ордени заҳарлаган, чунки 1784 йилда “Сеҳрли флейта” песасида у орденнинг кўплаб сирларини очиб ташлаган. Аммо масонлар Моцарт номини ҳеч қанақасига қораламай, унинг хотирасига Қайғу ложасини уюштиради. “Сеҳрли флейта” либреттоси муаллифи Эмануэл Шиканедер ҳеч қандай ҳужумларга учрамай яна 21 йил умр кўрган эди.

Замонавий ташхис

Қотиллик билан боғлиқ воқеанинг энг ақлга сиғмайдиган қисми шундан иборат эдики, бутун Вена бўйлаб кўплаб одамлар Моцартнинг ўлимига сабаб бўлган касалликдан вафот этарди. Бастакорнинг ўлимига “ўткир ҳарбий безгак” дея кўрсатилган ва ҳеч ким бунинг қандай касаллигини билмайди. Тадқиқотчиларга кўра, бу ерда гап ўткир ревматик безгак ҳақида кетмоқда, бироқ бунда беморда нафас сиқиши кузатилиши керак — бу ҳақда Моцартнинг касаллик ҳисоботларида сўз бормайди. Бундан ташқари, ушбу касаллик асосан болаларда учрайди, катталарда эса бўғимлар оғриғини юзага келтиради, ҳеч қанақа шишишга олиб келмайди. Келтирилган белгилардан хулоса қилиш мумкинки, Моцартнинг буйраклари ишламай қолган: организм сийдикни чиқариб ташлай олмаган, улар қонга ўтиб кетиб, тер ва сўлак билан ажратган, натижада тана сасий бошлаган. Бироқ барча буйрак касалликлари Моцартда бундай кучли шиш пайдо бўлишига олиб келмасди.

Барча белгиларни тушунтиришга ёрдам берадиган касаллик бор. Streptocucces equi, C гуруҳига кирувчи стрептококк — микроскопик буйрак филтрлари бўлиб, унинг натижасида чиқиндилар сийдикка тушмасдан, бутун организм бўйлаб тарқай бошлайди. Номидан билиш мумкинки, бу биринчи навбатда от ва сигирларда учрайдиган касалликдир. Аммо худди “Сибир язваси” каби у ҳам ҳайвонлар, ҳам инсон учун юқумли. Моцарт кареталарда ҳаракатланган вақтида от минишни яхши кўрган ва тез-тез пиширилмаган сут ичиб турган.

Афсуски, архивларда бастакор жасадининг ёриб кўрилганига оид қайдлар сақланмаган. Шифокорларнинг фикрича, барчаси ойдин бўлган: ўткир ҳарбий безгак эпидемияси. Ҳатто қариндошлари унинг ёриб кўрилишини талаб қилганида ҳам шишиб кетган жасад ачинарли ҳолатда бўлган, энг жасур шифокор ҳам бунга қўл уриши даргумон эди.

Ҳозирги кунда ўрганиш мумкин бўлган қолдиқлар ҳам сақланиб қолмаган. Француз инқилоби томонидан жорий этилган тенглик тамойилларига амал қилган ҳолда Иосиф II дабдабали дафн маросимларини тақиқлаш бўйича қонунлар қабул қилган. Шу боисдан Моцартнинг қолдиқлари тунда Авлиё Марк қабристонига олиб келинган, ҳеч қанақа дафн маросими ўтказилмаган ва оила аъзоларидан ҳеч бири бастакорнинг қаерга кўмилганини билмаган. Бундан ташқари, Иосифнинг буйруғи билан “ўрта синф”га оид тобутлар битта қабрга бештадан жойлаштирилган. Бу ўн йилдан кейин уларни қазиб олиб, янги қабрлар учун жой ажратишга қулай бўлиши учун қилинган.

Авлиё Марк черкови роҳиби Жозеф Ротмеер машҳур композитор дафн этилган жойни белгилаб қўйганини айтган. Моцартнинг ўлимидан 10 йил ўтиб, 1801 йилда Ротмеер белгиланганидек суякларни қазиб қолган ва унинг бош чаноғини оммага намойишга қўйган (ҳозирда у Залсбурдаги Моцарт музейида сақланади). Афсуски Ротмеер аслида бошқа жасадни қазиб олган. Чаноқда жағнинг синиш аломатлари мавжуд, Моцартнинг жағига эса ҳеч ким шикаст етказмаганди.

Аммо айрим тарихчилар барча мантиқни четга суриб қўйган ҳолда ушбу чаноқ — Моцарт аслида бошига берилган зарбадан вафот этганига тўғридан тўғри исбот бўла олишини таъкидлайди. Бу каби назария 2006 йилда, Моцартнинг она томондан бувиси ва унинг жиянидан олинган ДНКнинг бош чаноқ суягидаги ДНК билан таққосланишидан кейин пайдо бўлган.

Таҳлил генетик ўхшашлик борлигини рад этган. Моцартнинг ўлимига айнан нима сабаб бўлганини била олмаймиз (бошига урилган зарбадан эмаслиги аниқ), бироқ бунинг аҳамияти ҳам у қадар катта эмас. Энг муҳими — у ҳаётда бўлган ва ақл бовар қилмас мусиқалар басталаган.