Ичкиликка муккасидан кетган, қизларни хушламаган стратегия даҳоси — Александр Македонский. Унинг ҳаёт тарзи ва сирли ўлими

“Дарё” дунё тарихини ўзгартириб юборган шахслар, уларнинг ҳаёт тарзи, эришган ютуқлари ва илм-фан ёки жамиятга келтирган фойдаси/зарари ҳақида “100 буюк инсон” лойиҳасини бошлади.

Эндиликда ушбу мавзу доирасида дунёнинг нуфузли нашрларида таниқли тадқиқотчилар, журналистларнинг изланишлари натижасида ёзилган мақолалар эълон қилиб борилади.

Александрнинг “буюклиги”

Александр Македонский — замонавий маданият контекстида ҳозирга қадар мурожаат қилиб келинадиган кам сонли антик давр шахсларидан биридир. Александрнинг фаолияти кўп жабҳада ғарб давлатларининг янги тарихидаги айрим эпизодларни ёдга солади. Масалан, унинг ҳозирги Афғонистон ва Ироқдаги кампанияси Ғарбнинг охирги ўн йилликларда ушбу минтақадаги аралашувига ўхшайди.

Александр турли тарих ва маданиятга эга халқларнинг етакчиси бўлган. Баъзида маҳаллий одатлар ва динини тушунмагани боис унинг бошқаруви омадсиз кечган. Замонавий босқичда Александрнинг Ғарб ва Шарқ ўртасида кўприк қуришга бўлган уринишларидан кўплаб дарслар чиқариш мумкин.

Александрни ким ва қачон биринчи марта буюк деб атаганини билмаймиз. Афтидан, бу унинг тириклигида содир бўлмаган. Тарихчиларнинг ҳисоблашича, уни илк бор эрамиздан олдинги I асрда Рим комедиясида “буюк” дейишган. Ушбу комедияда Магнум исми қўлланилган, бу лотинчада “буюк” дегани. Эрамиздан олдинги 323 йилда вафот этгунига ва эрамизнинг I асрга қадар уни “буюк” дея таърифлаш бошланган.

Тахминларга кўра, римликларнинг бундай дейишига Александр ҳукмронлиги даврида ўлимлар сонидан келиб чиқилган: ғолиб римлик саркарда Рим кўчалари бўйлаб оламон орасидан тантанали юриб бориладиган тақдирлаш маросимига қадар 5 минг нафар душманни ўлдириши керак бўлган. Александр эса ўз юришларида юз минглаб инсонлар умрига зомин бўлган, ҳозирги Афғонистон ва Ҳиндистон ҳудудида бутун бошли қабилаларни қириб ташлаб, ҳақиқий геноцид уюштирган. Агарда Александр бугунги замонда яшаганида уни ҳарбий жиноятлари учун трибуналга юборган бўлишарди, аммо антик даврда унинг ҳарбий ғалабалари стратегик даҳо сифатида баҳоланган ва қурбонлар сонининг кўплиги римликларни ўзига жалб этган.

Александр фавқулодда қобилиятли ҳукмдор эди. Унинг қўл остидаги айримлар худди Худога сиғинган каби унинг олдида тиз чўккан. У жуда ёш — 33 га тўлмай вафот этган бўлса-да, кўплаб ишларни амалга оширишга улгурган. Аммо унинг буюклиги фақат ҳарбий карерасига боғлиқ. Александр ҳарбий стратегия ва тактикада даҳо бўлган. Қаерга юриш қилмасин ўзининг аскарларидан кўпроқ қўшинга дуч келган, бироқ доим ғалаба қозонган. Александр бир вақтнинг ўзида шоҳ бўлиш билан бирга, моҳир саркарда, сиёсатчи, давлат арбоби, дипломат ва халқ етакчиси функцияларини бажарарди.

Александрнинг тарбияси

Александр ҳаётидаги энг муҳим инсон — бу унинг отаси Филипп II Македонскийдир. Ўз подшоҳлиги учун қилган ишлар нуқтаи назаридан қараладиган бўлса, Филипп Александрдан яхшироқ шоҳ эди. Александрдан фарқли ўлароқ у ўлимига қадар оддий македон жангчисилигича қолган. Филипп Александр каби улкан империяни эгалламаган, аммо шоҳ сифатида халқининг яхши яшаши учун мажбуриятларини бажарган. Антик даврдаги айрим тарихчилар уни Александрдан яхшироқ дея ҳисоблаган.

Филипп эрамиздан олдинги 359 йилда тахтга ўтирган вақтда Македония ижтимоий ва маданият борасида қолоқ эди. Унинг на иқтисодиёти, на тайёргарлик кўрган мунтазам армияси бўлган, давлат ҳароб ҳолатда эди. 23 йиллик бошқаруви давомида у мустаҳкам армияни тузган, кейинроқ Александр шу армия ёрдамида Осиёни қўлга киритганди. Филипп II томонидан ўтказилган иқтисодий ислоҳотлар Македонияни гуллаб-яшнайдиган подшоҳликка айлантирган, кейин эса бутун Греция бўйлаб чегараларини узайтирган. Айнан Филипп Грецияни эгаллаб бўлганидан кейин Форс империясига ҳужум қилишни режалаштирган, аммо буни бошлашдан бир неча кун олдин ўлдирилади. Шундай қилиб, Форс империясига ҳужум режаси Александрга тегишли бўлмаган — у Филиппдан ўзиб кетиш мақсадида ақл бовар қилмас юришларни амалга оширишга киришган. Александрнинг барча ютуқларга эришишига отасидан қолган барқарор ва мустаҳкам подшоҳлик ҳамда қудратли армия хизмат қилган.

Александр болалигидан юқори интеллект соҳиби эди. 6 ёки 7 ёшида лирада куй чала олган, катта ёшли инсонлар билан турли мавзуларда суҳбатлар қурган. У бутун грек адабиётини ўқиб чиққан, Гомер энг севимли ёзувчиси эди. Александр 14-16 ёшга тўлганида Аристотел унга устозлик қила бошлаган. Аммо барибир Александрга кўп таъсирни Аристотел эмас, балки отаси Филипп ўтказган. Александр ҳаётининг катта қисми давомида унга тақлид қилишга уринган, улғайиб шахсий ҳарбий муваффақиятларга эришганидан кейин Филиппдан ўзиб кетишни истаган.

Забт этиш стратегияси

Ҳар бир стратегия учун якуний ҳаракатлар режаси қанчалик муҳим аҳамиятга эга бўлмасин, Александрда у йўқ эди. Стратегияда маълум мақсадлар бўлади: масалан, бирор жойга бостириб кирсангиз қаерда тўхташ кераклигини ва якунда нимани хоҳлашингизни билишингиз лозим.

У Форс урушида азоб чеккан греклар учун қасос олиш мақсадида юриш қилади ва орадан тўрт йил ўтиб, Александр узоқ асрлар давомида яшаб келган Форс империясини йўққа чиқарган. Эрамиздан олдинги 330 йилда у ўзини Осиё ҳукмдори деб атай бошлаган.

Форс империяси эгалланганидан кейин Александр армияси ватанига қайтмоқчи бўлади, аммо Александр жангчиларни Бақтрия ва Сўғдиёнага (ҳозирги Афғонистон ҳудудлари) юриш қилишга  кўндирган. Бу ҳужумнинг иккинчи фазаси эди. Бақтрия ва Сўғдиёна эгаллангач, Александр Ҳиндистонга юриш қилади. Панжоб текисликларига келганида унинг армияси исён кўтарган. “Жангчилар етарлича юриш қилиб бўлдик, энди уйга қайтамиз!”, деган. Ушбу исён Александрга ҳам саркарда, ҳарбий қўмондон, ҳам шоҳ сифатида ишончсизлик рамзига айланганди.

Александр Гангага етиб боришни орзу қилган бўлиши мумкин. Чунки у ўша ерда яшаган халқлар ҳақида кўп гапирган. Аммо Ганга эгалланганидан кейин ҳам унинг тўхташига ҳеч ким кафолат бермаган. Фақатгина исён уни уйига қайтишга мажбур қилганди. Александр ортга қайтишни бошлаганида армия ва ниҳоят Грецияга қайтаяпмиз деб ўйлаган, аммо у Арабистон яриморолига ҳужум ҳақида гапира бошлаган. У эрамиздан олдинги 323 йилда Бобилга етиб келган ва жанубга юриш қилиш режаларини тузишни бошлаган. Аммо ўша йилнинг 12 июнида Александр вафот этади.

Шахсий ҳаёти

Александрни болалигида қизлар қизиқтирмаган. Ҳаётининг бу томони унинг ота-онасини ташвишга солган: Филипп ва Олимпиада ўғли 14—18 ёшга тўлганида унга фоҳиша ёллагани ҳақида маълумотлар мавжуд, аммо йигит қизни рад этган. Айрим манбаларда келтирилишича, у биринчи бор Барсина исмли аёл билан қовушган. Бу воқеа эрамиздан олдинги 333 йилда Исса жангидан кейин содир бўлган, қўмондонлардан бири Барсинани унинг олдига олиб келган. Александр бу вақтда 23 ёшда эди. Шундан сўнг Александр ва Барсина никоҳдан ўтмаган бўлса-да, бирга яшай бошлаган. Орадан олти йил ўтгач, Барсина унга Геракл исмли ўғил туғиб берган. Шу йилларда Александр бақтриялик Роксанага уйланган эди.

Кўплаб маълумотларда Александрнинг эркаклар билан алоқаси келтирилади, жумладан, дўсти Гедестин билан ҳам. Аммо булар ўйлаб топилган бўлиши керак, чунки у ҳаёти давомида юришлари билан донг қозонган Македония шоҳи эди, тарих бўлса, одатда бундай инсонларни аслидан кўра бўрттириброқ ифодалайди. Бир сафар Amazonка маликаси Фалестра Александр билан учрашади ва улар икки ҳафта давомида тинимсиз ишқий муносабатда бўлади. Маълумки амазонкалар ўзларининг жанговар қобилияти ва кучи билан танилган қабила бўлиб, уларни қиролича бошқарган. Афтидан, Александрнинг пропаганда машинаси уни оммага мақтаб кўрсатиш мақсадида Фалестра ҳақидаги воқеани ўйлаб топган. Император билан боғлиқ пропаганда сони шу қадар кўп бўлганидан афсоналар ортидаги ҳақиқий Александрга етиб бориш мушкул.

Александр Македонскийнинг ўлими

Александр 33 ёшга тўлишидан бир неча ой олдин вафот этган. Унинг ўлими борасида кўплаб конспирологик версиялар мавжуд, бироқ у табиий ўлим топганди. Александр Ҳиндистонда оғир яраланган. Табиб унинг кўксига теккан ўқни чиқариб олганида ярадан қон билан бирга ҳаво ҳам чиқа бошлаган. Бу ўпканинг тешилганидан далолат беради. Александр ўзига келиши учун бир неча кун керак бўлган ва у шу қадар кучсизланиб қолганидан шоҳни лагерга кўтариб олиб боришган. У жуда кўп яраланган бўлса-да, бўкиб ичиш одатини ташламаганди.

Александр пияниста бўлмаса-да, кўп ичарди. Македонияликлар вақти-вақти билан ичкилик зиёфатларини уюштириб турган бўлиб, у баъзида бир неча кунга чўзилиб кетган. Эрамиздан олдинги 324 йилда уюштирилган машҳур зиёфатда Александр ким кўп ичиш бўйича мусобақада қатнашган. Шу куни ўндан ортиқ инсон ортиқча алкогол истеъмол қилгани учун вафот этганди. Македонияликлар тоза вино ичган, греклар эса унга сув аралаштиришни маъқул кўрган. Александр зиёфатларда ичиб турган, аммо жангга отланганида ёки кураш режасини тузаётганида ҳеч қачон маст бўлмаган. Зиёфат бошлангач эса тўхтовсиз ичган.

Урушлар давомида орттирган барча жароҳатларига қарамай, Александр ўзининг яшаш тарзини ўзгартирмаган. Тарихчиларнинг фикрича, унда алкогол панкреатити кузатилган. Бир сафар у зиёфатда бўкиб ичгач, ётоғига кетаётганида дўстларидан бири шундай деганди: “Яна биттадан олайлик!”. Александр ортига қайтган ва яна ичишни давом эттирган.

Александр ўзидан кейин қонуний меросхўр қолдирмаган: у вафот этганида рафиқаси Роксана ҳомиладор эди. Бир неча ҳафта ўтгач аёл ўғил дунёга келтиради ва охир-оқибат у Александр IV га айланган. Александр вафот этганида Бобилнинг бутун қўмондонлиги тўпланиб, энди қандай йўл тутиш режасини тузган. Бу конституциявий инқироз эди: Александрнинг меросхўри ҳали дунёга келмаганди. Қўмондонлар Роксана фарзандини дунёга келтиргунга қадар, Александрнинг укаси Филипп Арридий шоҳ вазифасини бажаришига келишган. Александр IV туғилганида у ҳам шоҳга айланган ва натижада дуалистик монархия пайдо бўлган. Олий қўмондонлик империяни ўзаро бўлишиб олган.

Армия бош қўмондонининг ўринбосари Пердикка империянинг янги пойтахтига айланиши керак бўлган Бобил назоратини қўлга киритган, қолганлар бўлса бошқа ерларни бўлишиб олган. Птолемей Мисрни эгаллаб, ўз сулоласига асос солган. Бу одамлар жуда шуҳратпараст бўлган, бир-бирларидан нафратланган, эҳтимол Александр бунга атайлаб эришган: у ўз қўмондонлари бирлашиб, тахтга даъвогарлик қилмаслиги учун уларни бир-бирига уруштириб қўйганди. Унинг ўлимидан бир йил ўтиб, айнан шу қўмондонлар бир-бири билан жангларни бошлаган ва бу урушлар 40 йил давом этган.