Ҳар ким уй-жойли бўлиш ҳуқуқи Конституция билан мустаҳкамлаб қўйилмоқда

Айни кунларда “Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги конституциявий қонун лойиҳасини такомиллаштириш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Лойиҳага кўра, Конституцияга 39 прим 1-моддаси киритилмоқда. Унда “Ҳар ким уй-жойли бўлиш ҳуқуқига эга” экани қатъий белгилаб қўйилмоқда. Янги моддага кўра:

“Ҳеч ким суднинг қарорисиз ва қонунга номувофиқ ҳолда уй-жойидан маҳрум этилиши мумкин эмас. Уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уй-жойнинг ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда қопланиши таъминланади.

Давлат уй-жой қурилишини рағбатлантиради ва уй-жойга бўлган ҳуқуқнинг амалга оширилиши учун шарт-шароитлар яратади.

Аҳолининг ижтимоий жиҳатдан эҳтиёжманд тоифаларини уй-жой билан таъминлаш тартиби қонун билан белгиланади”.

Эндиликда ушбу қоида кучга киритилса, суд қарорисиз фуқароларнинг эркига зид равишда, яъни розилигисиз уй-жойдан маҳрум қилишга йўл қўйилмайди.

Ўтган бир неча йил давомида “уй-жойни бузиш”, “снос” деган гапни эшитмаган ватандошимиз қолмаган бўлса керак. Айрим ватандошларимиз учун бу сўзлар “адолатсизлик” сўзининг синонимига айланган. Ушбу масала жиддий бўлгани сабабли, президентнинг 2021 йилдаги инаугурация маърузасида ҳам алоҳида кўтарилиб, шахсий мулкка бўлган ҳуқуқ учун суд ҳимоясини кўчайтириш зарурлиги таъкидланганди.

Шу салбий ҳолатларни олдини олиш мақсадида уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уй-жойнинг ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда қопланиши таъминлаш ҳақидаги нормалар киритилмоқда. Шунингдек, мамлакатимизда аҳолини уй-жой билан таъминлашга ҳам алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада аҳолининг ижтимоий жиҳатдан эҳтиёжманд тоифаларини уй-жой билан таъминлаш давлатнинг муҳим вазифасига айланмоқда.

Мазкур модданинг Конституцияга киритилиши нимаси билан ўзига хос ва бу жамият учун қай даражада аҳамиятли экани хусусида Судьялар олий мактаби доценти, юридик фанлар бўйича фалсафа доктори Дилмурод Ортиқов “Дарё” нашрига берган интервьюсида тушунтириш берди.

Кафолатланаётган инсон ҳуқуқлари

Мазкур киритилаётган норма бевосита Ўзбекистон президенти ташаббуси билан амалга оширилган. Президент томонидан Конституцияни ислоҳ қилиш бўйича комиссия йиғилишида айнан уй-жой дахлсизлиги ва уй-жойни бузилишида компенсацияни қоплаб бериш билан боғлиқ масала таклиф сифатида киритилган эди.

Мазкур норма янгиланаётган Конституцияда ўз аксини топаётган ижтимоий давлат ғояси билан чамбарчас боғлиқдир. Ижтимоий давлатда аҳоли ўзининг барча имкониятларига эга бўлиш ғояси ётади. Бунинг икки хил хусусияти бор. Биринчиси, шахсни уй-жойга бўлган ҳуқуқи суд орқали ҳимоя қилинишидир. Иккинчиси эса компенсация билан боғлиқ масалани ўз ичига олади.

Бугунги амалдаги қонунчиликда уй-жойга эгалик қилиш ҳуқуқи назарда тутилган. Булар Уй-жой кодекси билан боғлиқ: Шаҳарсозлик кодекси ва Фуқаролик кодексларида мазкур масала назарда тутилган. Жумладан, Уй-жой кодексида ҳар бир шахс уй-жойга эгалик қилиш ҳуқуқига эга экани ва мазкур уй-жой ўзининг белгиланган талабларида бўлиши кераклиги масалалари илгари сурилган. Шунингдек, Фуқаролик кодексида эса айнан юқоридаги компенсация билан боғлиқ масала, яъни давлат томонидан фуқаронинг маълум бир мулки олиб қўйиладиган бўлса, албатта, у бунга компенсация қилиши назарда тутилади.

Таъкидлаш керакки, уй-жойга бўлган ҳуқуқни таъминлаш суд томонидан таъминланади. Шахс судга шикоят қилиши ва суд томонидан унга ўша компенсация белгиланиши назарда тутилади. Бунда компенсация мутаносиб кераклигини, яъни ўша уй-жой нархига мутаносиб бўлиши кераклиги жуда муҳим аҳамиятга эга. Киритилаётган норманинг энг муҳим жиҳати шундан иборат. Модомики, шахснинг уй-жойи бузуляпдими, албатта, унга етказилган зарар қоплаб берилиши керак. Мазкур масала Фуқаролик кодекси билан бир қаторда “Маъмурий тартиб таомиллар тўғрисида”ги қонунда ҳам назарда тутилган. Мутаносиблик принципи доирасида айнан бугунги кунда фуқароларнинг ҳуқуқи бузилиши билан боғлиқ кўп юзага келётган масалалар кенг ҳал қилиниб келиняпти.

Бу амалдаги қонунчиликда назарда тутилган. Амалдаги қонунчиликда мазкур ҳолат белгиланган бўлса-да, нима учун айнан Конституцияга киритиляпти? деган савол туғилади. Биринчидан, тўғридан тўғри ишлаши назарда тутиляпти. Биламизки, Конституция шунчаки ўзгартириб бўлмайдиган асосий қонун ва бу қонунда шахснинг уй-жойга оид асосий ҳуқуқлари ва уни ҳимоя қилиш процедурасининг, асосий қоидаларининг белгиланиши ва мазкур ҳуқуқ доимий тарзда ҳеч қандай ўзгаришсиз қолишини англатади. Бу эса шахснинг давлатга бўлган ишончи ва албатта, Конституцияни ўрганишга бўлган интилишини ҳам кучайтиради. Бу эса ҳуқуқий-ижтимоий давлат қуришдаги энг муҳим қоида ҳисобланади.

Яна бир муҳим жиҳати, уй-жойга бўлган ҳудуд ва унинг суд томонидан ҳимоя қилиниши масаласи бевосита халқаро ҳужжатларда ҳам назарда тутилган. Жумладан, халқаро ҳужжатлар орасида энг муҳими бўлган Умумжаҳон инсон ҳуқуқлари декларацияси, Сиёсий ва фуқаровий ҳуқуқлар бўйича халқаро пактда ҳам мана шу уй-жойга нисбатан мулк ҳуқуқи, яъни уй-жой даҳлсизлик масаласи, уни суд томонидан ҳимоя қилиш масаласи назарда тутилган. Ва шу нуқтаи назардан, Конституцияга киритилаётган мазкур норма айнан халқаро ҳуқуқ қоидаларига ҳам бевосита тўғри келади

Норманинг яна бир хусусияти — бу аҳолининг эҳтиёжманд тоифаларини уй-жой билан таъминлаш масаласи ҳам назарда тутиляпти. Мазкур ҳолат ҳам айнан президент томонидан Конституцияни ислоҳ қилиш бўйича комисси мажлисида айтиб ўтилган асосий таклифлардан бири ҳисобланади. Биламизки, бугунги кунда ўша сўнгги 5 йил давомида эҳтиёжманд оилаларни уй-жой билан таъминлаш масаласи давлатнинг асосий, устувор вазифасига айланган. Мазкур ҳолатни айнан мана шу амалга оширилаётган ислоҳотларнинг Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилиши, бунинг бардавом бўлишини кўрсатиб беради.

Яна бир ҳолат, бугунги кунда эҳтиёжманд оилаларни уй-жой билан таъминлашга субсидиялар ажратилаётганини кўриш мумкин. Биргина 2021 йил давомида 126 миллиард сўм атрофидаги субсидиялар ажратилганини кўриш мумкин ва бунга ҳам эҳтиёжманд оилаларни уй-жой билан таъминлашнинг муҳим ислоҳоти сифатида қарашимиз мумкин.

Юқоридаги нормалар хорижий давлатлар тажрибасида ҳам кўзда тутилган. Швейцария, Португалия, Польша каби ривожланган давлатлар тажрибасида конституцияларда мазкур қоидалар назарда тутилган. Бу орқали Конституцияга ушбу нормалар киритилишида ҳам хорижий давлатлар тажрибаси маълум маънода рол ўйнаганини кўришимиз мумкин.

Умуман олганда, янги Конституцияга мазкур норма киритилишининг тўртта муҳим жиҳатини айтиб ўтиш керак. Биринчидан, айнан уй-жойга нисбатан мулк ҳуқуқининг кафолатланишига эришилди. Иккинчидан, айнан мазкур соҳадаги низоларнинг олдини олишга олиб келади. Учинчидан, мазкур соҳада суд ҳимоясининг кенгайишига сабаб бўлади. Тўртинчидан, уй-жойга нисбатан эжҳтиёжманд аҳолини уй-жой билан таъминлаш имкониятини оширади.

Хулоса қилиб айтганда, Конституцияга киритилаётган мазкур ўзгартиришлар бир неча йиллардан буён жамиятимизда ўткир муаммолардан бирига айланган “снос” билан боғлиқ муаммога нисбатан халқпарвар, мулкдорлар манфаатини ҳимоя қилувчи оқилона ечим эканини тасдиқлайди. Шунингдек, аҳоли учун уй-жой қурилишини рағбатлантириш, айниқса эҳтиёжманд тоифаларини уй-жой билан таъминлаш Конституциявий даражада мустаҳкамланмоқда.

Дилмурод Ортиқов, Судьялар олий мактаби доценти, юридик фанлар бўйича фалсафа доктори