20 январь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Москва Олимпиадасига бойкот эълон қилган АҚШ, Ливандаги насронийлар қирғини ҳамда Бокуга бостириб кирган генерал Лебед қўшинларига оид фактлар ўрин олган.
Бокуга бостириб кирган генерал Лебед қўшинлари
1990 йил 20 январь куни, Бокуда арманлар қирғини давом этаётганига бир ҳафта тўлганида Совет армияси қўшинлари кириб боради. Озарбайжон Халқ фронтини (ОХФ) тартибга чақириш бўйича операция оммавий қурбонларни юзага келтирган. Ҳодиса оқибатида ноқонуний ҳаракатга алоқадорлар ҳам, ҳарбийлар ва тинч аҳоли ҳам ҳалок бўлган.
Кавказорти бўйича таниқли мутахассис, британиялик журналист Томас де Ваал шу кунни «Москва, том маънода Озарбайжонни қўлдан бой берди», деб ёзганди. Мазкур воқеалар ривожи бўйича бир неча хил қараш мавжуд. Айрим экспертларнинг ҳисоблашича, совет қўшинларининг Бокудаги асл мақсади ОХФ билан кураш ва Озарбайжон ССР Коммунистик партиясини қўллаб-қувватлашга бўлган, шу боисдан бу пайтда қўшинларни аҳолининг хавфсизлиги деярли қизиқтирмаган. Иккала томондан ҳам қатор шахслар армияни секин келганликда айблаган. Бокудаги босқинчилик ҳаракатлари ва қотилликлар 13 январда бошланган ва узоқ вақт ҳеч ким жиноятчиларга қаршилик кўрсатмаган эди. Охир-оқибат Озарбайжондаги арман аҳолиси оммавий ҳужумларга учрай бошлаган.
«Москва, арманлар қирғинидан ўз мақсадида фойдаланиб, ҳокимиятга интилаётган Халқ фронтига қарши туриш мақсадида Бокуга қўшин киритди. СССР Қуролли Кучлари Ҳарбий-десант дивизияси қўмондони генерал Александр Лебед бошчилигидаги совет қўшинлари Озарбайжон пойтахтига 20 январда кириб борган. Вазятни СССР мудофаа вазири Дмитрий Язов мувофиқлаштириб борган. Бир неча кундан кейин у қўшинлар Бокуга «Халқ фронтининг ҳокимиятни эгаллашига қаршилик кўрсатиш мақсадида» киритилганини тан олганди.
Бир кун олдин соат 19:30 да телевизион станциядаги қувватлантириш манбаи портлаб кетгани боис шаҳар аҳолиси нималар содир бўлаётганидан бехабар ўтирган. Бокуликларнинг аксарияти фавқулодда ҳолат жорий этилгани тўғрисида эртаси куни соат 05:30 да радио орқали амалга оширилган эълон ва вертолётларда ташланган варақалардан хабар топган, аммо бу вақтга келиб жуда кеч эди. Аскарлар Бокуга учта йўлдан кириб келган. Улар пана жойлардан ўққа тутилган, ҳарбийлар бунга қарши жавоб ўқларини узишга мажбур бўлган.
«Қора январь» воқеалари совет ҳарбийларининг кўзлари билан қандай кечгани тўғрисида генерал Александр Лебед ўз китобида ёзиб қолдирган. Унинг сўзларига кўра, учиш-қўниш йўлагига яқинлашган самолётлар ердан ўққа тутилган.
Аэродромдан Озарбайжон пойтахтига қадар бўлган йўлда аскарлар кўплаб баррикадаларни босиб ўтишга мажбур бўлади. Бундан ташқари, намойишчилар асфальтга бензин тўкиб, ёнаётган машъалаларни отган. Йўл четидаги узумзорлардан колонна ора-сира ўққа тутилиб турган. Ҳарбийларга ғиштлар, арматура ва труба бўлаклари отилган. Лебеднинг эслашича, 30 километрли марш давомида етти нафар ҳарбий яраланган, 30 га яқини тан жароҳати олган.
«Сержантнинг елкасига ўқ келиб тегди. Госпиталда унинг 1,5 метр ичаги олиб ташланди, лекин у омон қолди. Оддий аскарлардан бирининг каскасига ўқ тегди. Бир ойдан кейин у ўзига келмасдан, госпиталда вафот этди», — дея эслаганди генерал.
Ваалнинг айтганларига ишониладиган бўлса, «танклар баррикадалар устидан босиб ўтган. Гувоҳларнинг айтишича, аскарлар қочаётган одамларни ўққа тутган, ярадорларни ўтиб ўлдирган».
«Арманлар ҳам, руслар, яҳудийлар ҳам қўшинларнинг келишини кутарди. Аммо ҳарбийлар душман лагерига келгандек кириб келди: ҳимоя қилиб эмас, жанг қилиб. Улар босқинчиларни эмас, балки маҳаллий аҳолига зарар етказди. Уларга фарқи йўқ эди. Аскарлар уйларнинг деразаларига қарата ўқ узар, одамларни ўлдирарди. Машҳур воқеалардан бири: шу куни тўйи бўлаётган жуфтлик дераза олдига келган ва уларнинг иккиси ҳам ўлдирилган», — дея эслайди инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Светлана Ганнушкина.
Совет қўшинлари киритилганидан бир куни ўтиб, Бокуда армиянинг ҳаракатларини қораловчи варақалар пайдо бўла бошлаган: «Совет империяси йўқолсин!», «Совет армияси — фашистлар армияси». 21 январь куни кечаси Озарбайжон ССР Олий Кенгашининг фавқулодда сессияси очилган ва унда қўшинларнинг киритилиши ноқонуний деб топилган, СССР Олий Кенгаши Президиумининг шаҳарда фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисидаги фармонини тўхтатиб қўйган, агар марказий ҳокимият ушбу қарорни эътиборсиз қолдирса, Озарбайжоннинг СССР таркибидан чиқиши тўғрисидаги масала кўриб чиқилишини таъкидлаган.
Маълумотларга кўра, Бокуга совет қўшинларининг киритилиши оқибатида 133 киши ўлдирилган, 611 киши яраланган, 841 киши ноқонуний равишда ҳибсга олинган ва беш киши бедарак йўқолган.
Ливандаги насронийлар шаҳрида қирғин
1976 йил 20 январь куни Ливандаги асосан насронийлар яшовчи Дамур шаҳрида маҳаллий мусулмонлар, шунингдек, фаластинлик араблар, Эрон шиалари томонидан қирғин бошланганди. СССР фуқаролари совет матбуотидан бу ҳақида хабар топа олмасди, чунки ҳукумат Арофатни қўллаб-қувватлаган.
Дамур шаҳри Байрутдан 20 километр жанубда жойлашган бўлиб, Сидон—Байрут шоссесининг бир тарафини эгаллаган, нариги тарафида эса денгиз қирғоғи. Шаҳарда 25 мингга яқин насроний истиқомат қилган, бешта черков, еттита мактаб ва битта шифохона бўлган — уларнинг барчаси қўшни қишлоқлардаги мусулмонларга ҳам хизмат кўрсатган.
1976 йил январда шаҳар роҳиби Лабеки янги очилган черковга ташриф буюрган. Шунда ўқ овози янграб, черков деворига урилган, пулемётдан ўқлар узила бошлаган. Шаҳар 16 минг Фаластин ва Сурия араблари томонидан қуршаб олинганди.
Лабеки туманнинг мусулмон шайхига қўнғироқ қилиб, ундан шаҳарга ёрдам беришни сўраган. «Мен ҳеч нарса қила олмайман. Булар — фаластинлик араблар. Уларни тўхтата олмайман», — дея жавоб қайтарган у.
Отишма кун бўйи давом этган. Лабеки ёрдам сўраб, сиёсий етакчиларга ҳам қўнғироқ қилишни бошлаган. Ҳамма ўзининг ҳамдардлигини билдириб, лекин бирор ёрдам кўрсата олмаслигини билдирган. Шундан кейин у округ депутати Камол Жамблатга қўнғироқ қилган. «Мен ҳеч нарса қила олмайман, барчаси Арофатга боғлиқ», — деган у ва Арофатнинг телефон рақамини берган. Лабеки Арофат билан суҳбатда фаластинликлар шаҳарни ўққа тутаётганини, диний етакчи сифатида у урушни хоҳламаслигини айтган. Арофат эса ҳеч қандай хавотирга ўрин йўқлигини, шаҳар вайрон қилинса-да, бу фақат стратегик сабабларга кўра амалга оширилишини таъкидлаган.
Ярим тунда телефонлар, сув ва электр энергияси таъминоти узилган. Босқин 01:00 да бошланган. Черковга уюштирилган ҳужум оқибатида 50 киши ўлдирилган, омон қолган шаҳар аҳолиси кейинги черков томон қочган.
Шаҳар ҳимояланишга уринган. Овчилик қуроллари билан қуролланган ёшлар шаҳар мудофаасига шайланиб, қум солинган қоплар билан атрофни ўрашга тушган. Ўқларнинг мунтазам ёғдирилиши жиддий шикастларни келтириб чиқарган. Фаластинликлар шаҳарни қамалга олиб, унга озиқ-овқат маҳсулотлари етказилишини блоклаган.
Қочишга улгурмаган ва отишмада омон қолганларни (асосан аёллар ва болалар) фаластинликлар юк машиналарига ортиб, Сабра лагерига олиб кетган. Ушбу лагерда 6 йил олдин Иорданиядаги қўзғалонда омадсизликка учраганларни қабул қилган халқ учун қамоқхона ташкил этилганди.
Шаҳар эгаллангач, Арофатнинг одамлари асирга тушган 20 нафар милиция ходимини қатл этган, бир гуруҳ эркаклар девор олдига сафланиб, пулемётдан ўққа тутилган.
15 йил давомида Арофат ва Фаластин озодлик ташкилоти Ливан зўравонлик, ақидапарастлик, талончилик ва қотиллик домида қолдирган. Мамлакатдаги 1,2 миллион насронийдан 40 минг нафари ўлдирилган бўлса, 100 минги яраланган, 5 минг нафари эса бутун умрга ногирон бўлиб қолган. Кўплаб насронийлар АҚШ ва Европага қочиб кетиб, омон қолган.
Москва Олимпиадасига бойкот эълон қилган АҚШ
1980 йил 20 январь куни АҚШ президенти Жимми Картер Москвада ўтказиладиган Олимпиада ўйинларига бойкот эълон қилганди. Бу совет қўшинларининг Афғонистонга киритилиши билан боғлиқ эди.
1979 йилнинг охирлари Эрондаги ислом инқилоби, Муаммар Каддафи томонидан «Яшил китоб»нинг чоп этилиши ва совет қўшинларининг Афғонистонга киритилиши билан ёдда қолган. Охирги воқеа, айниқса, жаҳон ҳамжамияти томонидан ёмон кутиб олинган. 1980 йил январь бошида АҚШ президенти Жимми Картер Москвадаги элчисини чақириб олган, БМТ Бош Ассамблеяси советларнинг Афғонистонга босқинини 18 тага қарши 104 овоз билан қоралаган. Шу билан бирга ушбу ҳаракатлар алоҳида самара бермаган.
Шунда Картер санкциялар жорий этишни бошлаган. АҚШ томонидан кўрилган чоралар юқори технологик ва стратегик материаллар соҳасига тегишли эди: уларни СССРга сотиш бутунлай тақиқланган. Бундан ташқари, Қўшма Штатлар совет балиқчиларининг ўз сувларида балиқ тутиш ҳуқуқини чеклаб қўйган ва 17 миллион тонна буғдой етказиб беришни бекор қилган.
Шундан кейин АҚШ президенти ҳақиқий ультиматумни қўяди: аввалига ўтказилажак Олимпиадани бекор қилиш кераклигини ва уни СССРдан бошқа исталган давлатга кўчириш лозимлигини таъкидлаган. Халқаро олимпиа қўмитаси Жимми Картернинг сўзларини инобатга олмаганидан кейин сиёсатчи бир томонлама тартибда ҳаракат қилишга киришган.
20 январь куни Картер агарда совет қўшинлари бир ой ичида Афғонистонни тарк этмаса, америкалик спортчилар Москвадаги Олимпиадага бойкот эълон қилишини маълум қилган. АҚШ Олимпиа қўмитаси унинг қарорини бир овоздан қўллаб-қувватлаган.
Америкалик спортчиларда Москвага бориш ва Олимпиада ўйинларида ғалаба қозониш имконияти бўлган. Аммо Жимми Картер ва АҚШ Олимпиа қўмитаси бунга йўл қўймаган. Олимпиада сабаб СССРда ўз бизнесларини йўлга қўйган америкалик тадбиркорлар ҳам бойкотдан зарар кўрган. Бундан ташқари, янги шартлар бўйича Москва Олимпиадасини телевизион трансляцияси амалга оширилмагани сабаб NBC компанияси 85 миллион доллар йўқотган.
Москвадаги Олимпиадага қарши кўплаб спорт фаоллари чиқиш қилган. Хусусан, АҚШ армияси таркибида Вьетнам урушида қатнашган Муҳаммад Али турли давлатларга сафарлар уюштириб, расмийларни СССРда ўтказиладиган Олимпиада ўйинларига бойкот эълон қилишга чақирган.
Натижада Олимпиадага 65 та давлат вакиллари, жумладан, Монако, Лихтенштейн, Сомали ва Суринам бойкот эълон қилган. Шу билан бирга, 1976 йили ўтказилган ёзги Олимпиада ўйинларидан кейин биринчи марта беллашувларда Африканинг 24 давлати қатнашган. Инқилобни бошидан ўтказган Эронни эса Олимпиадага ХОКнинг ўзи ҳам таклиф этмаган.
Бойкотлар ҳам жавобсиз қолмаган: тақдир ҳазилига кўра 1984 йилда ўтказиладиган Олимпиада ўйинлари Лос-Анжелесда ўтказилиши керак эди. Шу боисдан Москвадаги Олимпиада ўйинларининг ёпилиш маросимида АҚШ байроғи ўрнига Лос-Анжелес шаҳри байроғи кўтарилган. Бундан ташқари, СССР ва «социалистик лагер»нинг яна тўққиз давлати «Дўстлик-84» ўйинларига бойкот эълон қилган. Натижада ХОК ўз регламентига ўзгартириш киритиб, Олимпиадага бойкот эълон қилган ёки бунга чақирган ҳар қандай давлатни ўйинлардан четлатишга ваъда берган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)