7 декабрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Арманистонда 25 минг инсон умрига зомин бўлган зилзила, Япониянинг Перл-Ҳарборга ҳужуми ва Жанубий Корея қамоқхонасида 40 йил ўтирган КХДР қўпорувчисига оид фактлар ўрин олган
Арманистонда 25 минг инсон ўлимига сабаб бўлган зилзила
Арманистонда 1988 йил 7 декабрь куни соат 11:41 да ҳалокатли зилзила содир бўлганди. 30 сония давом этган ер ости силкинишлари давомида Спитак шаҳри деярли яксон қилинган ва Ленинакан, Кировакан ва Степанаван шаҳарларига жиддий зарар етказилганди. Табиий офат оқибатида жами 21 та шаҳар, 350 та қишлоқ талафот кўрганди.
Зилзила эпимаркази Спитак шаҳрида ер ости силкинишлари кучи 12 балли шкалада 10 баллга етган, Ленинаканда — 9 балл, Кироваканда — 8 балл. Табиий офат Арманистон шимолига зарар келтириб, унинг 40 фоизга яқин ҳудудига таъсир кўрсатган.
Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, зилзила вақтида ер қобили ёрилиши зонасида 1945 йили Хиросима шаҳрига ташланган 10 та атом бомбасининг кучига тенг энергия ажралган. Зилзила оқибатида юзага келган тўлқин Ерни айланиб чиққан ва Европа, Осиё, Америка ва Австралиядаги илмий лабораторияларда қайд этилган.
Ер ости силкинишларидан кейин эпицентр ҳудудида бир ой давомида Кавказ сейсмология маркази 100 дан ортиқ афтершокни қайд этган. Асосий зарбадан тўрт дақиқа ўтгач, кучли зилзила содир бўлган, унинг тебранишлари биринчидан сейсмик тўлқинларга қўшилган ва зилзиланинг зарарли таъсирини оширган.
Расмий маълумотларга кўра, табиий офат оқибатида 25 минг одам ҳалок бўлган, 140 минг киши ногиронга айланган, 514 минг одам бошпанасиз қолган. Зилзила Ленинакан турар жой фондининг 80 фоиздан, Кироваканнинг эса 50 фоиздан ортиқ қисмини вайрон қилган.
Зилзила республика саноат потенциалининг 40 фоизга яқин қисмини ишдан чиқарган. 210 минг ўқувчига мўлжалланган умуммиллий мактаблар, 42 минг кишилик боғчалар, 416 та соғлиқни сақлаш объекти, иккита театр, 14 та музей, 391 кутубхона, 42 та кинотеатр, 349 та клуб ва маданият уйлари бузилиб кетган ёки авариявий ҳолатга келган. Шунингдек, ер ости силкинишлари 600 километр автомобиль, 10 километр темир йўлни яроқсиз ҳолатга келтирган, 230 та саноат корхонаси қисман ёки бутунлай вайрон бўлган. Республикадаги ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилманинг учта бир қисми фаолияти тўхтаб қолган. Тўғридан-тўғри етказилган зарар ўша вақт ҳисоби бўйича 10 миллиард рублга баҳоланган, қайта тиклаш ишларига кетадиган харажатлар эса икки баробар ортиқни ташкил этган.
Экспертларнинг баҳолашича, Арманистондаги зилзила оқибатлари ҳудуднинг сейсмик хавфи тўғри баҳоланмагани, сейсмик қурилишлар бўйича норматив ҳужжатлар такомиллаштирилмагани, қурилиш ишларининг сифатсизлиги, шунингдек, қутқарув хизматлари етарлича тайёрланмагани боис шу қадар кенг кўламли тус олган.
1988 йил 10 декабрь куни АҚШга уюштирган биринчи расмий ташрифини тўхтатиб, Ленинаканга Совет Иттифоқи Коммунистик партияси Марказий қўмитаси бош котиби Михаил Горбачёв етиб келган. У воқеа жойида амалга оширилаётган қутқарув ва қайта тиклаш ишларини кўздан кечирган.
Арманистондаги зилзила бутун дунёни ларзага солган. Жабр кўрган республикага Франция, Швейцария, Буюк Британия, Германия, АҚШ ва бошқа давлатлардан қутқарувчилар ҳамда шифокорлар келишни бошлаган. Ереван ва Ленинакан аэропортларига дори воситалари, донорлик қонлари, қурилиш техникалари ва бирламчи зарур воситалари ортилган самолётлар қўнишни бошлаган. Арманистонга жами 111 та давлат гуманитар ёрдам кўрсатган.
Қайта тиклаш ишларига Совет Иттифоқининг деярли бутун моддий ва меҳнат имкониятлари сафарбар этилган. Вайрон бўлган Арманистон туманларини тиклашга иттифоқ республикаларидан 45 минг қурувчи жалб қилинган.
«Бу Америка учун психологик зарба эди»
1941 йил 7 декабрь куни япон қўшинлари асосий қисми АҚШ Тинч океани ҳарбий-денгиз кучлари флоти ҳамда Ҳарбий-ҳаво кучлари томонидан эгалланган Перл-Ҳарбор базасига кутилмаган ҳужумни амалга оширганди. Японияга тегишли олтита авиаташувчидан 353 та самолёт ҳавога кўтарилиб, бандаргоҳда турган кемаларга бомба ва торпедаларни ташлаган. Шунингдек, японлар кичик сув ости кемаларидан ҳам фойдаланган.
Ўша куни қарийб 2,5 минг киши ҳалок бўлган, яна мингдан ортиқ одам жароҳат олганди. АҚШ Ҳарбий-денгиз кучларининг тўртта кемаси чўктирилган, учта крейсер, учта эсминец ва битта мина тозалагичга зарар етган. Турли маълумотларга кўра, 188—272 та самолёт яксон қилинган. Япония томонидан эса йўқотишлар у қадар катта эмас — 64 киши ҳалок бўлган, 29 та самолёт ва бешта сув ости кемаси яксон этилган. Бутун операция 90 дақиқа давом этган.
Ҳужумдан мақсад Америка флотини яксон этиб, Тинч океани осмонида ҳукмронликни қўлга киритиш бўлган. Бироқ шикаст етган кемалар эски эди, замонавийлари бўлса бошқа жойда бўлган. АҚШ шу куниёқ Японияга қарши уруш эълон қилган.
Америкалик журналист ва Пулицар мукофоти лауреати Стив Твомининг айтишича, ҳужумни осонликча бартараф этиш имконияти бўлган, бироқ бунга америкаликларнинг японлардан ирқий устунлиги ҳисси халақит берган. «Бутун 1941 йил давомида газеталардаги мақолалар АҚШ флотининг устунлигини реклама қилган. Агарда сиз ўша газета ва журналларни ўқиганингизда, японлар кулгили ва ғалати инсон сифатида тасвирланганидан ҳайрон қолардингиз. Гўёки уларнинг кўзлари нотўғри жойлашган, шу боис японлар яхши авиатор бўлар олмас эмиш», — дейди Твоми.
Журналистнинг фикрича, энг катта хатога Америка флоти командири Хасбанд Киммел йўл қўйган. Чунки у мамлакатлар ўртасидаги кескинлик ортиб бораётганини билса-да, ҳаво разведкасини амалга оширмаган. Шунингдек, содир бўлган воқеада ҳарбий-денгиз операциялар бошлиғи Гаролд Старкнинг ҳам айби бор: ҳужумдан бир неча кун олдин японлар элчихонадаги барча ҳужжатларни ёқишни буюрган, 6 декабрь куни эса АҚШ шифрланган хабарларни қўлга киритган. Буларнинг барчаси ҳужум амалга ошишидан далолат берарди.
Бундан ташқари, мазкур воқеадан икки ой олдин совет разведкачиси Рихард Зорге Москвага ҳужумга тайёргарлик кўрилаётгани ҳақида хабар берган. Кремль бу маълумотларни Вашингтонга тақдим этган.
«Ҳарбий жиҳатдан ҳужум кўпчилик ўйлаганидек даҳшатли эмасди. Бу кўпроқ Америкага психологик зарба эди. Бу вақтда бандаргоҳда Америка авиаташувчиси йўқ эди. Биттаси Ғарбий қирғоқларда бўлса, иккитаси денгизда сузиб юрарди», — дейди Твоми.
Ярим йил ўтгач авиаташувчилардан бири японларга қарши жангда муҳим ролни ўйнайди, натижада америкаликлар Перл-Ҳарборга ҳужумда иштирок этган олтита кеманинг тўрттасини чўктириб юборишга муваффақ бўлади. Ҳужум оқибатида шикаст етган линкорлардан бири 1944 йил 6 июнь куни Нормандия қирғоқларида чўкиб кетган.
Перл-Ҳарборга ҳужум кутилганидек АҚШнинг Япония олдида тиз чўкишига олиб келмаган. Гарчи Гавайидаги Тинч океан флоти ҳарбий кемаларига катта талафот етказилган бўлса-да, бу даврда флотнинг асосий кучи ҳисобланувчи самолёт ташувчи кемалар Перл-Ҳарборда эмасди. Уларнинг бир нечтаси топшириқ асосида Тинч океани бўйлаб тарқалган, қолгани эса АҚШга қайтганди. Яна еттита крейсер ва эсминец ушбу кемаларга ҳамроҳлик қилаётганди.
Шикастланган кемаларнинг ҳам иккитасидан ташқари барчаси тез орада қайта таъмирланган. Қолаверса, японлар ҳужумдан яна бир асосий мақсад: нефть омборларини йўқотишни уддалай олмаганди.
Перл-Ҳарборга ҳужумнинг эртасигаёқ АҚШ президенти Франклин Делано Рузвельт Конгрессдан Японияга қарши уруш бошлашни сўрайди. Конгресс ҳам АҚШ халқи ҳам урушга киришни бир овоздан маъқуллайди.
8 декабрь куни АҚШ расман Иккинчи жаҳон урушига қўшилади. Шу куни Қўшма Штатлар Японияга қарши уруш эълон қилади. Орадан уч кун ўтиб эса Япония иттифоқчилари Германия ва Италия АҚШга қарши уруш эълон қилди. Шу тариқа иқтисодий санкцияларни бекор қилиш мақсадида Перл-Ҳарборга ҳужум қилган Япония ўз рақибини глобал урушга тортган. Бу эса Япониянинг ўзи учун ҳалокатли бўлади.
АҚШнинг урушга кириши Сталинград жанги билан биргаликда Иккинчи жаҳон урушида туб бурилиш ясаган воқеа ҳисобланади. АҚШ ўз иттифоқчиларига айланган Буюк Британия ва Совет Иттифоқига улкан миқдорда пул ва қурол-яроғ етказиб беришни бошлаган. Бу эса ўша машҳур Сталинград жангидаги СССР қўшинлари ғалабасига ҳисса қўшган.
Япония эса Перл-Ҳарбор учун оғир жавоб қайтаради. Хиросима ва Нагасаки шаҳарларига инсоният тарихидаги биринчи атом бомбаси ташланиши ҳам маълум маънода Перл-Ҳарбор учун қасос эди. Урушдан кейин Япония уч минг йиллик тарихида биринчи бор чет эл кучлари — АҚШ армияси томонидан эгаллаб олинади ва япон армияси тарқатиб юборилган.
40 йил қамоқхонанинг бир кишилик камерасида ўтирган эркак
2012 йил 7 декабрь куни Жанубий Кореядаги қамоқхонанинг ёлғиз камерасида энг узоқ муддат ҳибсда ўтган У Ён Гак вафот этган. КХДР фуқароси бўлган қўпорувчи 40 йил 7 ой ва 13 кун қамоқхонада сақланиб, озодликка эришган эди.
Жанубий Кореяга кўплаб қўпорувчи бўлинмалар денгиз орқали кириб келган: қуруқликдаги чегарани кесиб ўтиш деярли имконсиз эди. 1958 йил 12 июль куни У Ён Гак бўлинмаси бўлган катер туманда қирғоққа яқинлашиб, Жанубий Корея соҳил қўриқлаш хизмати ходимларига ташланган. У вақтлар мамлакат жосусларга қарши ўзига хос жазо қўлланилган: уларга оммавий равишда коммунизмни рад этиш, қилган хатоликларга иқрор бўлиш ва жануб томонига ўтиш таклиф қилинган.
У Ён Гак бўлинмасининг уч нафар аъзоси жанубликлар томонга ўтган. Улардан бири шу онда саратондан вафот этган. У Ёнг Гак ва бошқа шериклари ватанидан воз кечиш таклифини кескин рад этган. Натижада уларнинг ҳар бири алоҳида камерага жойлаштирилган. Яккалик камеранинг майдони 12 квадрат метрни ташкил этган; мебеллардан фақат синган матрас бўлган. Ўқиш учун ҳатто китоб ва газеталар ҳам берилмаган. Маҳбуслар ҳар куни бойлаб қўйилиб, калтакланган. У Ёнг Гак бақирмаган. У қийноқларга тишини тишига қўйиб чидагани учун тишлари уқаланишни бошлаган ва натижада чириб, тез орада барчаси тушиб кетган.
«Нима учун бақирмагансиз?», — дея сўраган мухбирга Ёнг Гак қуйидагича жавоб қайтарганди: «Агар бақирсанг, бу бошқа чидай олмаслигини билдиради. Улар сен чидай олмаслигингни ҳис қилса, ваҳшийлашиб кетишади, чунки сени синдириш мумкинлиги аён бўларди».
Қиш кунлари уни пол қисми цемент бўлган ер ости камерасига ташлашган. Кореяда қиш қаттиқ кузатилиши боис қамоқхоналарда шароит ачинарли эди. Ундан фақат бир нарса талаб қилинган: мамлакати сиёсати нотўғрилигини билдирувчи аризага имзо чекиш. Буни амалга ошириши билан унга исталган иш, турар жой, пул, мамлакатдан ташқарида эркин ҳаракатланиш имконияти тақдим этиларди. Биргина радиомурожаат, битта тан олиш факти Тежон қамоқхонаси дарвозаларини очиб юборарди. Аммо У Ёнг Гак қийноқларга чидашни давом этган.
КХДРда уни эслашмаган — эркак ноқонуний чегарани кесиб ўтган қўпорувчи ҳисобланган. Жанубда ҳам у ҳақида гапиришмаган, чунки Ёнг Гак таслим бўлмаслик намунаси ҳисобланган. Шунингдек, бу Жанубий Корея хавфсизлик хизмати биргина одамни тавбасига таянтира олмагани учун фаолиятига салбий таъсир қиларди.
1999 йил 25 февраль куни У Ёнг Гак қамоқдан озод этилган. Кўп ўтмай у «Халқаро амнистия» вакиллари билан учрашган. Уларни эркакнинг хушмуомалалиги ва ҳазил ҳисси ҳайрон қолдирган. Собиқ маҳбусга биринчи навбатда Жанубий Кореяда қолиш таклифи билдирилган.
«Менга кўп бора афв сўрашни таклиф қилишга. Ҳар сафар бу ишни қилишдан бош тортганман», — дейди у.
Озодликка чиққан У Ёнг Гак қаҳва автоматлари ва тугмали телефонлардан ҳайратга тушган. Кейинги бир йил давомида уни мамлакатда қолишга кўринишга уринишган. Унга янги иқтисодий назариялар тушунтирилиб, 10—15 йилдан кейин КХДР иқтисодиёти қулаши айтилган.
«Статистика, иқтисодиёт — бу фақат рақамлар. Буюк ғоясиз яшаб бўлмайди», — деган Ёнг Гак.
Эркак КХДРга қайтиб келишида у ерда оиласи тирик ёки ўлиб кетгани номаълумлиги, ватанига қадам қўйиши билан ҳибсга олиниши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирилган. Чунки узоқ вақтда душман тарафда ҳибсга қолган разведкачиларга раҳм қилишмайди. Шунга қарамай, Ёнг Гак ўз юртига қайтиб кетиш фикридан қайтмаган эди.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)